Στο Ψυχόδραμα, η προσωπικότητα κάθε ατόμου ορίζεται ως ένα σύνολο ρόλων. Ο ρόλος δείχνει τον τρόπο που λειτουργεί το άτομο σε μια συγκεκριμένη κατάσταση μια δεδομένη στιγμή. Οι ρόλοι που έχουμε δεν είναι ψεύτικοι και φτιαχτοί, δεν είναι προϊόν προσποίησης. Δείχνουν πώς χρησιμοποιούμε τα χαρακτηριστικά, τις ικανότητες, τις συμπεριφορές μας, προκειμένου να διαχειριστούμε τις καταστάσεις που προκύπτουν στην καθημερινότητα μας και να σχετιστούμε με τους ανθρώπους γύρω μας.
Είναι αρκετά πολύπλοκο να εξηγηθεί το πώς διαμορφώνονται οι ρόλοι μέσα μας, που με το πέρασμα του χρόνου συγκροτούν την ιδιαίτερη προσωπικότητα του καθενός μας. Μας δίνονται από τους γονείς κυρίως και το ευρύτερο οικογενειακό σύστημα κι εμείς τους υιοθετούμε σε πάρα πολύ μικρή ηλικία. Υπάρχει κι αυτό το ιδιαίτερο μοναδικό κάτι που φέρει το κάθε παιδί, αλλά σίγουρα η επίδραση του περιβάλλοντος είναι καθοριστικής σημασίας.
Η λέξη παιδί χρησιμοποιείται στο παρόν κείμενο για να περιγράψει αφενός το ρόλο του παιδιού μέσα στο οικογενειακό σύστημα κι αφετέρου το ρόλο του παιδιού ως μέρος της προσωπικότητας μας. Με άλλα λόγια, μιλάμε για το παιδί που υπήρξαμε κάποτε και το κουβαλάμε ακόμα μέσα μας ως ενήλικες και σε κάποιες περιπτώσεις λειτουργούμε έτσι.
Κάνοντας μια προσπάθεια να προσεγγίσουμε την διαδικασία διαμόρφωσης ενός παιδιού, θα λέγαμε ότι είναι ένα σύνολο από χαρακτηριστικά στοιχεία του πατέρα, της μητέρας και της μεταξύ τους σχέσης. Το πρώτο παιδί έρχεται στον κόσμο για να συναντήσει το ζευγάρι, οι οποίοι μαζί του θα αρχίσουν να διαμορφώνουν το γονεϊκό τους ρόλο.
Κάθε επόμενο παιδί, έρχεται να προστεθεί και σταδιακά να ενσωματωθεί σε μια ήδη διαμορφωμένη οικογένεια, όπου υπάρχει η μαμά, ο μπαμπάς και το πρώτο παιδί. Έτσι, το δεύτερο παιδί επηρεάζεται από τον κάθε γονιό, τη σχέση τους και τον αδερφό/ή του και κάθε επόμενο παιδί κοιτάει και παίρνει στοιχεία από όλους τους παραπάνω.
Διαβάστε σχετικά: Επικοινωνία: δυσκολίες, ρόλοι και εξέλιξη
Λόγω της διαφορετικότητας του κάθε ατόμου και της κάθε οικογένειας, είναι απλοϊκό να μιλήσουμε για συγκεκριμένα στοιχεία προσωπικότητας που έχει το πρώτο, δεύτερο, τρίτο παιδί μιας οικογένειας. Ωστόσο, κοιτάζοντας την δική μας οικογένεια ή κάποια του κύκλου μας, διαπιστώνουμε μεταξύ των παιδιών όχι μόνο ομοιότητες και διαφορές, αλλά και συμπληρωματικότητα στους ρόλους.
Για να γίνει πιο ξεκάθαρο παρατίθενται κάποια απλοϊκά παραδείγματα: το ένα παιδί μπορεί να είναι πιο υπάκουο και το άλλο πιο απείθαρχο, το ένα πιο συνεσταλμένο και το άλλο πιο κοινωνικό, το ένα ζωηρό και το άλλο ήρεμο. Η λίστα των χαρακτηριστικών είναι ατελείωτη.
Το να αποκτήσουμε επίγνωση των διαφόρων τρόπων λειτουργίας μας συμβάλλει στο να κατανοήσουμε καλύτερα τον εαυτό μας και να δούμε ξεκάθαρα πώς σχετιζόμαστε με τους άλλους. Διαφορετικά προβάλλουμε δικά μας κομμάτια στους άλλους, αδυνατώντας να κατανοήσουμε το πώς συμβάλλουμε εμείς στη διαμόρφωση και τελική έκβαση μιας κατάστασης.
Μόνο έτσι μπορούμε να διακρίνουμε ποιοι ρόλοι μας προάγουν και πώς κάποιοι άλλοι μας εγκλωβίζουν. Κι έτσι να διερωτηθούμε περαιτέρω στο πώς μπορούμε να συμβάλλουμε στη διεύρυνση της προσωπικότητας τόσο εμάς των ιδίων όσο και των παιδιών μας.
Για να γίνει πιο κατανοητό το πώς οι ρόλοι επιδρούν στη ζωή μας και στις σχέσεις μας, θα δώσουμε κάποια παραδείγματα ρόλων που βλέπουμε συχνά. Όλοι μας μπορούμε να αναγνωρίσουμε είτε στον εαυτό μας είτε σε κάποιον που γνωρίζουμε το ρόλο του ‘’καλού παιδιού’’.
Λειτουργώντας έτσι γίνεται πολύ συμπαθητικός, είναι ευγενικός, συχνά πρόθυμος να ακούσει, διαθέσιμος όταν υπάρξει ανάγκη, ακολουθεί τη γνώμη των περισσοτέρων. Δεν θέλει να φέρνει τους άλλους σε δύσκολη θέση, οι περιπτώσεις να διαφωνήσει ή να συγκρουστεί είναι λίγες.
Συσχετιζόμενος με αυτόν τον τρόπο λοιπόν, νιώθει καλά με τον εαυτό του κι εισπράττει την εκτίμηση των άλλων. Ταυτόχρονα, υπάρχουν στιγμές που δυσκολεύεται να εκφράσει την διαφορετική του θέση, καθώς αυτό τον φέρνει αντιμέτωπο τόσο με τον ίδιο του τον εαυτό όσο και με τους άλλους. Καλείται να μείνει σταθερός και να υποστηρίξει την άποψη του, ενώ οι άλλοι παραξενεύονται που βλέπουν μια συμπεριφορά που δεν περιμένουν από εκείνον.
Συχνά συναντούμε γύρω μας ‘’αυστηρούς κριτές’’. Άτομα που η γνώμη τους είναι αμετάκλητη, που έχουν πολλές απαιτήσεις από τους άλλους ή κι από τον εαυτό τους, είτε το αντιλαμβάνονται είτε όχι. Ο γονιός που είναι αυστηρός με το παιδί του, συμβάλλει στο να γίνει το παιδί αυστηρό με τον εαυτό του και τους άλλους γύρω του.
Έτσι, παγιώνεται σταδιακά μια στάση απαιτητική κι επικριτική προς το παιδί και τους άλλους, διαμορφώνεται μια στάση ζωής που μένει σταθερή μέχρι να αντιληφθεί ως ενήλικας πλέον πώς και πόσο επηρεάζεται η αυτοεκτίμηση του κι οι σχέσεις του.
Κάποια παιδιά μέσα στις οικογένειες τους εκτελούν χρέη ‘’διαμεσολαβητή’’. Συναισθάνονται πολύ την ατμόσφαιρα μέσα στο σπίτι, γίνονται ‘’καλοί ακροατές’’ ή ‘’πρόθυμοι συμβουλάτορες’’ κι ως τέτοιοι παίζουν τον ενωτικό κρίκο μεταξύ των γονιών και των άλλων μελών της οικογένειας. Ο ρόλος του διαμεσολαβητή που μεταφέρει τα μηνύματα ή που ηρεμεί τα πνεύματα, παγιώνεται και βλέπουμε να εμφανίζεται σε όλες τις σχέσεις του ατόμου, εντός κι εκτός σπιτιού.
Κάποιος που εναντιώνεται σε ό,τι του λένε, που δεν δέχεται εύκολα αντίθετες γνώμες κι αμφισβητεί τα δεδομένα, μπορεί να χαρακτηριστεί ως ‘’πνεύμα αντιλογίας’’ ή ‘’αντιδραστικός επαναστάτης’’.
Κάποιος, άντρας ή γυναίκα, που φροντίζει υπερβολικά τους άλλους, τρέχει να βοηθήσει, να ικανοποιήσει, που συγχωρεί τα πάντα, μας θυμίζει μια ‘’υπερπροστατευτική μαμά’’ ή τη ‘’μητέρα Τερέζα’’.
Το άτομο που παραπονιέται συχνά για τις ατυχίες που του συμβαίνουν κι ενώ νιώθει ότι κάνει προσπάθειες αυτές δεν του αποδίδουν τα ανάλογα, παρομοιάζεται με ‘’θύμα των καταστάσεων’’.
Κάποιοι ρόλοι μας είναι πιο κεντρικοί, δηλαδή μας χαρακτηρίζουν έντονα, και κάποιοι περιφερειακοί, δηλαδή υπάρχουν αλλά δεν τους εκδηλώνουμε συχνά. Για παράδειγμα, ένας αγχώδης χαρακτήρας που κάπου- κάπου χαλαρώνει και αντιμετωπίζει με ηρεμία τις καταστάσεις στη ζωή του. Άλλοι ρόλοι λειτουργούν ως ταμπέλες φορεμένες, που μας ακολουθούν μια ζωή και ενίοτε συμπεριφερόμαστε αντίστοιχα για να τους επιβεβαιώσουμε.
Για παράδειγμα, ο ‘’απρόσεχτος μαθητής’’ που ξεχνάει κάποιες από τις εργασίες του και κάνει λάθη από βιασύνη. Αν ο γονιός αναφέρεται συχνά και επικριτικά σε αυτό, τότε ενισχύει -άθελα του ενδεχομένως- αυτήν τη συμπεριφορά του παιδιού, που γίνεται στάση ζωής και τρόπος αντιμετώπισης καταστάσεων. Ή μπορεί να ενισχύσει μια στάση φαινομενικής αδιαφορίας του παιδιού καθώς και την αίσθηση ανεπάρκειας του εαυτού του.
Αν ο γονιός σχετιστεί με πιο χαλαρό και δημιουργικό τρόπο με αυτήν τη συμπεριφορά και κάθε άλλη συμπεριφορά, θα συμβάλλει στο να διαμορφώσει το παιδί έναν αποτελεσματικό τρόπο ανάληψης των υποχρεώσεων του και μια θετική εικόνα για τον εαυτό του, στοιχεία πολύτιμα για όλη τη μετέπειτα ζωή του. Αυτός είναι κι ο λόγος που ασχολούμαστε με τους ρόλους στο ψυχόδραμα, μας δίνουν επίγνωση όλων των πλευρών του εαυτού μας και τους δίνουμε την δυνατότητα να υπάρχουν ισότιμα, να έχουν εξίσου λόγο και φωνή.
Οι παραπάνω ρόλοι είναι παραδείγματα για να γίνει πιο σαφές πώς εννοούμε στο ψυχόδραμα τον συγκεκριμένο όρο. Κάθε άτομο παίζει πολλούς ρόλους καθημερινά, γιατί είναι μια πολυδιάστατη προσωπικότητα που καλείται να ανταποκριθεί σε διαφορετικές καταστάσεις.
Διαβάστε σχετικά: Δυσλειτουργικοί ρόλοι οικογένειας: «Ο αποτυχημένος»
Σε μια ημέρα ένας ενήλικας μπορεί να είναι ο ‘’συνεπής επαγγελματίας’’ που ανταποκρίνεται στις υποχρεώσεις της εργασίας του, η ‘’καλή νοικοκυρά’’ που φροντίζει ώστε όλες οι ανάγκες του σπιτιού να είναι τακτοποιημένες, ο ‘’αγχωμένος γονιός’’ που προβληματίζεται για το παιδί του, το ‘’ανέμελο παιδί’’ που διασκεδάζει με τους φίλους του σε μια βραδινή έξοδο και τόσα άλλα.
Κάθε προσωπικότητα είναι ένα μοναδικό παζλ αποτελούμενο από πολλά κομμάτια – ρόλους, που όλα μαζί συνθέτουν την εικόνα. Ένα παζλ που έχει διαμορφωθεί πολύ νωρίς στην παιδική ηλικία κι οι επιρροές του φτάνουν στο σήμερα της ενήλικης ζωής. Έχοντας επίγνωση των ρόλων μας, έχουμε επίγνωση του εαυτού μας.
Δεν είναι τόσο ο διαχωρισμός σε θετικούς κι αρνητικούς ρόλους που έχει σημασία. Όλοι έχουμε ρόλους που λιγότερο ή περισσότερο μας δυσκολεύουν. Το θέμα είναι να τους αποδεχτούμε, να αναπτύξουμε τους λειτουργικούς ρόλους που έχουμε και να δημιουργήσουμε νέους που μας ικανοποιούν περισσότερο.
Να γίνουμε ‘’εραστές της ζωής’’, να δημιουργήσουμε το δικό μας όραμα, ανοίγοντας νέες προοπτικές και διεξόδους στον εαυτό μας. Να βάλουμε το σπόρο και να τον φροντίσουμε να μεγαλώσει, να ανθίσει και να βγάλει καρπούς. Για να νιώθουμε ότι αντιμετωπίζουμε αποτελεσματικά ό,τι συμβαίνει στη ζωή μας, για να είμαστε εντάξει με τον εαυτό μας και τους ανθρώπους που μας ενδιαφέρουν. Για να γίνουμε καλύτεροι γονείς και να μεγαλώσουμε παιδιά που αγαπούν τον εαυτό, τους ανθρώπους και τον κόσμο.
*Απαγορεύεται ρητώς η αναπαραγωγή χωρίς προηγούμενη άδεια των υπευθύνων της ιστοσελίδας*
