Οι προσωπικότητες είναι σαν τις παραδόσεις: διαμορφώνονται από τις εμπειρίες του παρελθόντος αλλά εξελίσσονται μέσα από τον αυτοσχεδιασμό

Έτσι, όπως και με κάθε παράδοση, ο καθένας μας μπορεί να προσαρμόζεται και να εξελίσσεται – και ενώ μπορεί να έχουμε διαμορφωθεί από το παρελθόν μας, είμαστε και οι συγγραφείς του μέλλοντός μας.

Το ζήτημα του αν η προσωπικότητα είναι το αποτέλεσμα της φύσης ή ανατροφής ταλαιπωρεί τους ερευνητές – και το ευρύ κοινό – εδώ και δεκαετίες. Αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι είμαστε όλοι μοναδικοί, καθένας έχει ένα ξεχωριστό μοτίβο λόγου, γλώσσας σώματος, κίνησης και σκέψης. Και όταν πρόκειται για την προσωπικότητά μας, οι προηγούμενες σκέψεις και οι πράξεις μας επηρεάζουν τις μελλοντικές μας σκέψεις και ενέργειες. Με λίγα λόγια, οι προσωπικότητες μας είναι σαν τις παραδόσεις. Αν όντως συμβαίνει αυτό, μπορούμε να τις αλλάξουμε; Η απάντηση είναι ναι, αλλά η διαδικασία μπορεί να είναι δύσκολη.

Οι προσωπικότητες μας είναι ένα σύνθετο μίγμα φύσης και ανατροφής. Η φύση έχει σημαντική σημασία: μελέτες δίδυμων, που χωρίζονται από τη γέννηση, δείχνουν ότι τα γονίδια μας μπορούν να διαμορφώσουν τη ζωή μας. Πιο φανερά, τα μονοζυγωτικά δίδυμα που έχουν μεγαλώσει ξεχωριστά έχουν περισσότερο παρόμοιες προσωπικότητες από ό,τι τα διζυγωτικά δίδυμα, που μοιράζονται μόνο τα μισά γονίδια.

Αλλά και η ανατροφή είναι σημαντική επίσης: μονοζυγωτικά δίδυμα που μεγαλώνουν ξεχωριστά – ή μεγαλώνουν μαζί – είναι πολύ διαφορετικοί ως άνθρωποι. Φυσικά, η φύση και η ανατροφή μπορούν να αλληλεπιδρούν με σύνθετους τρόπους: για παράδειγμα, ένα παιδί που ενδιαφέρεται φυσικά για τη μουσική (φύση) μπορεί να είναι πιο πιθανό να αφοσιωθεί περισσότερο σε μαθήματα μουσικής (μέρος της ανατροφής). Ομοίως, ένα αρχικά ντροπαλό ή φιλικό παιδί θα διαμορφώσει τον τρόπο με τον οποίο το αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι: η φύση θα διαμορφώσει και πάλι την ανατροφή.

Είναι αξιοσημείωτο πόσο διαφορετικοί είμαστε όλοι. Συναντώντας έναν συνάδελφό μου πρόσφατα μετά από 20 χρόνια, είχα μια παράξενη και ισχυρή αίσθηση εξοικείωσης και αναγνώρισης. Ωστόσο, είχα ξεχάσει τελείως τα διακριτικά πρότυπα της ομιλίας του, το περίεργο χαμόγελο, την κλίση του κεφαλιού του στη μία πλευρά. Ήμασταν, φαινομενικά, οι ίδιοι άνθρωποι όπως παλιά, σαν να βρισκόμασταν πάλι μετά από μερικές ημέρες, και όχι έπειτα από μερικές δεκαετίες.

Τέτοιες εμπειρίες μας θυμίζουν ότι είναι οι λεπτομέρειες που κάνουν να αισθανόμαστε το κάθε άτομο που συναντάμε ξεχωριστό. Ωστόσο, έχουμε την τάση να σκεφτόμαστε τους εαυτούς μας, και τις προσωπικότητές μας, με πολύ πιο γενικούς όρους: οι άνθρωποι είναι εξωστρεφείς ή εσωστρεφείς, ήρεμοι ή αγχωμένοι, γενναιόδωροι ή εγωιστές, γενναίοι ή δειλοί. Μπορούμε να προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε τέτοια χαρακτηριστικά με μεγαλύτερη ακρίβεια, χρησιμοποιώντας κάποια από τα πολλά τεστ προσωπικότητας που αναπτύχθηκαν μετά από έναν αιώνα “ψυχομετρικής” έρευνας – για παράδειγμα, το ευρέως χρησιμοποιούμενο μοντέλο OCEAN με τις κλίμακες του για την Δεκτικότητα στην Εμπειρία, την Ευσυνειδησία, την Εξωστρέφεια , την Συγκαταβατικότητα και τον Νευρωτισμό.

Ωστόσο, αυτές οι θεωρητικές περιγραφές δεν φαίνεται να συνάδουν με την καθημερινή μας εμπειρία της μοναδικότητας των άλλων ανθρώπων. Εν τέλει, ένας ηθοποιός μπορεί να υποδυθεί μια διασημότητα ή έναν πολιτικό από μια διακριτική φράση, έναν τόνο φωνής ή έκφρασης του προσώπου. Αλλά μια αφηρημένη λίστα με χαρακτηριστικά προσωπικότητας σίγουρα δεν θα έφερνε κάποιο συγκεκριμένο άτομο στο μυαλό μας.

Νομίζω ότι είναι η δική μας διαίσθηση ότι οι λεπτομέρειες και όχι οι γενικότητες, είναι αυτές που καθιστούν τον καθένα από εμάς ξεχωριστό. Για να δείτε πώς μπορεί να συμβεί αυτό, σκεφτείτε την αναλογία της παράδοσης – είτε στο μαγείρεμα, στη μουσική, στην τέχνη ή σε οποιαδήποτε άλλη πτυχή της ζωής. Ξέρουμε, μέσα σε λιγότερο από ένα δευτερόλεπτο, τη διαφορά μεταξύ της μουσικής τζαζ, ντίσκο, hip-hop ή κλασικής μουσικής. Είναι οι ιδιαιτερότητες που μας αγγίζουν – συγκεκριμένοι συνδυασμοί από νότες, αρμονίες και όργανα. Η περιγραφή των μουσικών παραδόσεων από την άποψη μόνο αφηρημένων χαρακτηριστικών (γρήγορη έναντι αργής, ρυθμική έναντι ρευστής, δυναμικής έναντι ήρεμης) είναι εφικτή, αλλά όχι πολύ χρήσιμη.

Οι μουσικές και άλλες παραδόσεις αναδύονται από το ειδικό και όχι από το γενικό. Κάθε νέο κομμάτι της μουσικής είναι ένας ανασυνδυασμός και μια παραλλαγή αποσπασμάτων προηγούμενων κομματιών. Κάθε νέο πιάτο είναι ένα μείγμα προηγούμενων πιάτων. Κάθε νέα καλλιτεχνική εργασία βασίζεται στον κανόνα παλιότερων έργων τέχνης και ούτω καθεξής. Και οι παραδόσεις που προκύπτουν είναι πλούσιες, σύνθετες, αντιφατικές και θυμίζουν άλλες κοντινές παραδόσεις.

Οι άνθρωποι είναι και αυτοί οι ίδιοι παραδόσεις: παραδόσεις σκέψεων, δράσεων, αντιδράσεων, προτύπων κίνησης και τόνου της φωνής. Κάθε νέα σκέψη και δράση είναι ένας ανασυνδυασμός και μια παραλλαγή όσων έχουμε σκεφτεί και εκτελέσει στο παρελθόν – και, σε κάποιο βαθμό, και η εδραίωση του δανεισμού όσων λένε και κάνουν οι άλλοι. Κατά τη διάρκεια της ζωής, τα πρότυπα σκέψεων και συμπεριφοράς μας εδραιώνονται- είναι η μοναδική μας ιστορία, οι μοναδικές συνήθειες και τα πρότυπά μας, που μας κάνουν ξεχωριστούς.

Εάν αυτό όντως ισχύει, πώς θα έπρεπε να απαντήσουμε στην ερώτηση: Τι είδους άτομο είμαι; Αυτό είναι ένα ακατόρθωτο ερώτημα προς απάντηση, όπως ο ορισμός του ιμπρεσιονισμού, του φλαμένκο ή της νέας κουζίνας. Γνωρίζουμε τους άλλους και τους εαυτούς μας βιώνοντας παραδείγματα και όχι αναλογιζόμενοι γενικότητες.

Έτσι, από αυτή την άποψη, οι προσωπικότητές μας είναι σταθερές, όχι επειδή έχουμε αμετάβλητα “βαθιά” χαρακτηριστικά (εξωστρεφείς, αγχωτικοί, ριψοκίνδυνοι κ.ο.κ.), αλλά γιατί χρησιμοποιούμε και συχνά εδραιώνουμε τη δική μας μοναδική “ιστορία” σκέψεων και δράσεων. Είμαστε σαν μουσικοί της τζαζ – το ιδιαίτερο μας στυλ χτίζεται, από κομμάτι σε κομμάτι, από επίπεδο σε επίπεδο, μέσα από μια ζωή αυτοσχεδιασμού.

Μπορούμε να αλλάξουμε;

Η αλλαγή των πτυχών των προσωπικοτήτων μας (αν θέλουμε) θα είναι πιθανότατα μία αργή και δύσκολη διαδικασία. Ωστόσο, όπως και οι μουσικοί της τζαζ που μαθαίνουν την τέχνη τους, μπορούμε να αλλάξουμε, να βελτιώσουμε και σταδιακά – και με προσπάθεια – να αντικαταστήσουμε τις παλιές συνήθειες σκέψης με τις νέες. Πράγματι, αυτή είναι η στρατηγική της Γνωστικής Συμπεριφορικής Θεραπείας, η οποία ζητά από τους ανθρώπους να καταγράφουν, να αμφισβητούν και να τροποποιούν ενεργά τις συμπεριφορές και τις σκέψεις τους.

Αντιμετωπίζοντας, για παράδειγμα, μία φοβία για τα φίδια, καμία εκδήλωση θέλησης δεν πρόκειται να είναι αποτελεσματική, πόσο μάλλον μία προσταγή να μάθεις να είσαι πιο γενναίος. Αυτό που δουλεύει είναι να βοηθήσουμε στην ανάπτυξη νέων αντιδράσεων και σκέψεων για τα φίδια, ώστε να αντικαταστήσουμε τις παλιές, μη χρήσιμες αντιδράσεις και σκέψεις. Για παράδειγμα, μέσω της βαθμιαίας έκθεσης του ατόμου σε εικόνες φιδιών, σε πλαστικά φίδια και εν τέλει σε πραγματικά φίδια, υπό ασφαλείς συνθήκες.

Μια πρόσφατη μελέτη έδειξε ότι το ίδιο ισχύει και για τα πιο καθημερινά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας. Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι ο βαθμός της επιθυμίας για εξωστρέφεια, για παράδειγμα, δεν προέβλεπε την αύξηση της εξωστρέφειας με την πάροδο του χρόνου. Αλλά αν οι άνθρωποι θέτουν στόχους (για παράδειγμα, αναπτύσσοντας θέματα συζήτησης, χαιρετώντας έναν ξένο και ούτω καθεξής), αποδεικνύεται ότι η αυτοαναφερόμενη αλλαγή της προσωπικότητας μπορεί να προβλεφθεί από την επιτυχία της επίτευξης αυτών των στόχων. Αν θέλετε να αλλάξετε κάποια πτυχή της προσωπικότητάς σας, τότε πρέπει να ασκήσετε νέες συμπεριφορές και σκέψεις.

Έτσι, όπως και με κάθε παράδοση, ο καθένας από εμάς μπορεί να προσαρμόζεται και να εξελίσσεται – και ενώ μπορεί να έχουμε διαμορφωθεί από το παρελθόν μας, είμαστε και οι συγγραφείς του μέλλοντός μας. Αλλά η παράδοση της προσωπικότητας είναι βαθιά ριζωμένη και ο καθένας μας έχει τα δικά του μοτίβα σκέψης, ομιλίας, γλώσσας σώματος και κίνησης που μας καθιστούν μοναδικούς – άμεσα αναγνωρίσιμους ακόμα και όταν θα περάσουν δεκαετίες. Αντί να μας ενοχλούν οι ιδιορρυθμίες και οι ιδιοσυγκρασίες μας ως “ατέλειες” που μας απομακρύνουν από τον ιδανικό μας εαυτό, ίσως απλά χρειάζεται να χαρούμε με τη δική μας μοναδικότητα και την απεριόριστη ανθρώπινη ποικιλομορφία.