«Τι είναι ο άνθρωπος;» 10 Ψυχολογικά ευρήματα που αποκαλύπτουν τις χειρότερες πτυχές της ανθρώπινης φύσης

«Τι είμαστε;». Αυτή είναι μια ερώτηση, που μας απασχολεί χρόνια τώρα: είμαστε άνθρωποι, αν και όχι τέλειοι, ουσιαστικά ευγενικοί, ευαίσθητοι, σωστά πλασμένοι; Ή κατά βάθος δημιουργηθήκαμε για να είμαστε κακοί, στενόμυαλοι, τεμπέληδες, χωρίς ουσιαστικό σκοπό, εκδικητικοί και εγωιστές;

Δεν υπάρχουν εύκολες απαντήσεις και σαφώς υπάρχει ποικιλομορφία ανάμεσα στα άτομα, αλλά αυτό το άρθρο σκοπεύει να φωτίσει αυτό το ζήτημα, στηριζόμενο σε ευρήματα ερευνών. Οπότε, εδώ αναλύουμε 10 αποκαρδιωτικά ευρήματα που αποκαλύπτουν τις πιο σκοτεινές και λιγότερο εντυπωσιακές πτυχές της ανθρώπινης φύσης.

1. Αντιμετωπίζουμε τις μειονότητες και τους αδύναμους σαν «λιγότερο ανθρώπους»

Σε όλη την ιστορία της ανθρωπότητας, οι άνθρωποι έχουν επιδείξει μια αποτρόπαια επιθυμία να επιβληθούν με σκληρότητα ο ένας στον άλλον. Αυτό μπορεί να συμβαίνει διότι έχουμε δυστυχώς την τάση να αντιμετωπίζουμε ορισμένες ομάδες- ιδιαίτερα τους ξένους και τους αδύναμους ανθρώπους, που θεωρούνται χαμηλού κύρους- σαν μη ολοκληρωμένα όντα.

Ένα εντυπωσιακό παράδειγμα αυτής της «χυδαίας απανθρωποποίησης» προήλθε από μια μικρή μελέτη εγκεφάλου¹, που έδειξε μαθητές να παρουσιάζουν λιγότερη νευρωνική δραστηριότητα, που σχετίζεται με την σκέψη για τον συνάνθρωπο, όταν έβλεπαν εικόνες από αστέγους ή τοξικομανείς, σε σχέση με άλλα άτομα υψηλότερου κοινωνικού κύρους. Ακόμη,πολλές έρευνες έχουν ήδη αναδείξει κάποιες μικρές μορφές απανθρωποποίησης (στις οποίες αποδίδουμε ένα χαμηλότερο πνευματικό επίπεδο στους ξένους και στις μειονότητες) και ακόμα περισσότερες έχουν αναδείξει τις μορφές μιας κραυγαλέας απανθρωποποίησης: για παράδειγμα, οι άνθρωποι που είναι κατά της μετανάστευσης των Αράβων ή υπέρ της σκληρής τρομοκρατικής πολιτικής εναντίον των μουσουλμάνων, τείνουν να αξιολογούν τους Άραβες ή τους Μουσουλμάνους ως λιγότερο αναπτυγμένους από το μέσο όρο.

Ανάμεσα σε άλλα παραδείγματα, υπάρχουν επίσης στοιχεία που παρουσιάζουν ότι οι νέοι δεν αποδέχονται τους ηλικιωμένους και ότι οι άντρες και οι γυναίκες, παρομοίως, δεν αποδέχονται τις αλκοολικές γυναίκες.

Επιπλέον, η τάση του να μην αποδεχόμαστε πλήρως τους άλλους ξεκινά από νωρίς: παιδιά ηλικίας έως 5 ετών² αντιμετωπίζουν τα πρόσωπα που δεν ανήκουν σε ένα γνωστό σε αυτά σύνολο (αυτούς που ανήκουν στους ανθρώπους που ζουν σε μια άλλη πόλη ή που είναι διαφορετικού φύλου από το παιδί) σαν λιγότερο ανθρώπους απ’ ό,τι τα πρόσωπα του γνωστού συνόλου.

2. Βιώνουμε ήδη από την ηλικία των τεσσάρων ετών ένα είδος «σαδιστικής ικανοποίησης»

Αυτό το τελευταίο συμπέρασμα είναι ιδιαίτερα απογοητευτικό καθώς συχνά ελπίζουμε στα νέα παιδιά να μας δώσουν την ελπίδα για την ανθρωπότητα: φαίνονται σαν γλυκά και αθώα πλάσματα που δεν έχουν ακόμα διαφθαρεί από τις αδικίες των ενηλίκων. Και όμως, πολλές μελέτες δείχνουν ότι τα μικρά παιδιά είναι ικανά για κάποια συναισθήματα των ενηλίκων, που δεν θα τα χαρακτηρίζαμε ελκυστικά.

Για παράδειγμα, μια μελέτη από το 2013³ απεκάλυψε ότι ακόμα και παιδιά ηλικίας 4 ετών φαίνεται να υιοθετούν μία σαδιστική ικανοποίηση μετρίου βαθμού, ειδικότερα αν αντιληφθούν ότι το άτομο το αξίζει (διότι είχε εμπλακεί σε μια κακή πράξη).

Μια πιο πρόσφατη μελέτη απεκάλυψε ότι από την ηλικία των έξι ετών τα παιδιά θα πλήρωναν να δουν να χτυπούν μια αντικοινωνική μαριονέτα, από το να ξοδέψουν τα χρήματα τους σε αυτοκόλλητα. Α, κι επίσης ίσως πρέπει να ξεχάσετε την ιδέα ότι τα παιδιά σας προσφέρουν άνευ όρων καλοσύνη: από την ηλικία των τριών ακόμα, παρακολουθούν αν τους έχετε κάποια υποχρέωση.

3. Πιστεύουμε στο Κάρμα υποθέτοντας ότι οι καταπιεσμένοι του κόσμου αξίζουν την μοίρα τους.

Είναι τόσο ισχυρή η έμφυτη ανάγκη μας να πιστεύουμε σ’ ένα δίκαιο κόσμο, που φαίνεται να έχουμε μια εσωτερική τάση να αντιλαμβανόμαστε τους αδύναμους και όσους υποφέρουν, ότι, ως ένα βαθμό, αξίζουν τη μοίρα τους (μια άλλη ατυχής οπτική της ιδέας του Κάρμα, που διαδόθηκε από τις περισσότερες θρησκείες, είναι ότι το Σύμπαν επιβραβεύει τους καλούς –μια πεποίθηση, που εμφανίζεται μόλις στην ηλικία των τεσσάρων ετών). Οι ατυχείς συνέπειες των πεποιθήσεων μας για ένα «δίκαιο κόσμο», αναδείχθηκαν για πρώτη φορά στην κλασσική έρευνα των Melvin Lerner και Carolyn Simmons.

Σε μια εκδοχή του πειράματος του Milgram, στην οποία μια γυναίκα μαθήτρια τιμωρήθηκε με ηλεκτροσόκ για τις λάθος απαντήσεις της, οι γυναίκες που συμμετείχαν στην έρευνα, την αξιολόγησαν ως λιγότερο συμπαθητική και αξιοθαύμαστη, όταν έμαθαν ότι θα την έβλεπαν να υποφέρει ξανά και ειδικά όταν δεν θα μπορούσαν να κάνουν κάτι για να ελαχιστοποιήσουν τον πόνο της. Πιθανώς, το να υποτιμούν τη γυναίκα τις έκανε να νιώθουν λιγότερο άσχημα για την θλιβερή μοίρα της.

Από τότε, η έρευνα έδειξε την προθυμία μας να κατηγορούμε τους φτωχούς, τα θύματα βιασμού, τους ασθενείς με AIDS και άλλους για την μοίρα τους, προκειμένου να διατηρήσουμε την πεποίθηση μας για έναν δίκαιο κόσμο. Κατ’ επέκταση, οι ίδιες ή παρόμοιες διαδικασίες είναι πιθανώς υπεύθυνες για την υποσυνείδητη ωραιοποιημένη άποψη μας για τους ευκατάστατους.

4. Δεν είμαστε πρόθυμοι να κατανοήσουμε τους άλλους και είμαστε δογματικοί

Δεν είναι μόνο το γεγονός ότι είμαστε κακόβουλοι και δεν συγχωρούμε, εμείς οι άνθρωποι είμαστε ανησυχητικά στενόμυαλοι επίσης. Αν οι άνθρωποι ήταν λογικοί και ανοιχτόμυαλοι, τότε ο καλύτερος τρόπος για να διορθώσουν τις λανθασμένες πεποιθήσεις κάποιου άλλου, θα ήταν απλά να του τις παρουσιάσουν με κάποιες σχετικές αποδείξεις.

Παρόλα αυτά μια επίκαιρη και σήμερα μελέτη⁴, που δημοσιεύθηκε το 1967 έδειξε τη ματαιότητα αυτής της προσέγγισης: συμμετέχοντες, που ήταν υπέρ ή κατά της θανατικής ποινής αγνόησαν εντελώς γεγονότα, που υπονόμευαν τη στάση τους. Αυτό φαίνεται να συμβαίνει εν μέρει, επειδή σκεφτόμαστε τα αντιφατικά γεγονότα ότι υπονομεύουν την αίσθηση της ταυτότητας μας. Επίσης, δεν βοηθά το γεγονός, ότι πολλοί από εμάς έχουμε υπέρ το δέον αυτοπεποίθηση σχετικά με το πόσο καλά καταλαβαίνουμε τα πράγματα και δεν βοηθά ακόμα το ότι πιστεύουμε, πως οι απόψεις μας είναι ανώτερες των άλλων, γιατί αυτό μας απομακρύνει από το να αναζητούμε περαιτέρω σχετικές γνώσεις.

5. Θα προτιμούσαμε να «νεκρώσουμε» τους εαυτούς μας παρά να αναστοχαζόμαστε

Αν αφιερώναμε, ίσως, λίγο περισσότερο χρόνο στον αναστοχασμό, τότε να μην ήμασταν τόσο αδιάφοροι. Δυστυχώς, για πολλούς από εμάς, φαίνεται ότι η προοπτική αφιέρωσης χρόνου στις σκέψεις μας, είναι μια «κατάρα», που θα προτιμούσαμε να «νεκρώσουμε» τους εαυτούς μας. Αυτό αποδείχθηκε δραματικά σε μια μελέτη του 2014, στην οποία 67% των ανδρών και 25% των γυναικών συμμετεχόντων προτιμούσαν να προκαλέσουν δυσάρεστα ηλεκτροσόκ στον εαυτό τους, παρά να αφιερώσουν 15 λεπτά σε μια ήρεμη περισυλλογή.

Αν και κάποιοι αμφισβήτησαν την ερμηνεία των αποτελεσμάτων, τουλάχιστον άλλη μια μελέτη έδειξε την προτίμηση των ανθρώπων να αυτοπροκαλούν ηλεκτροσόκ αντί για τη μονοτονία και μια ακόμα διαπολιτισμική μελέτη έδειξε ότι οι άνθρωποι βιώνουν μεγαλύτερη απόλαυση να κάνουν κάποια δραστηριότητα μόνοι τους από το να σκέφτονται.

Η ουσία αυτών των ευρημάτων φαίνεται να υποστηρίζει την ετυμηγορία του Γάλλου φιλοσόφου Blaise Pascal που δήλωσε ότι «Όλα τα προβλήματα του ανθρώπου προέρχονται από την ανικανότητα του να κάτσει ήσυχα σ’ ένα δωμάτιο μόνος του».

6. Είμαστε ματαιόδοξοι και έχουμε υπερβολική αυτοπεποίθηση

Ο παραλογισμός και ο δογματισμός μας, ίσως, να μην είναι τόσο κακοί αν συνδυαστούν με κάποια ταπεινότητα και αυτοκριτική, αλλά στην πραγματικότητα οι περισσότεροι από εμάς υπερεκτιμούμε τις ικανότητες και τις δεξιότητες μας, όπως είναι οι οδηγικές ικανότητες, η ευφυΐα και η ελκυστικότητα – ένα φαινόμενο, που ονομάστηκε Lake Wobegon Effect από την φανταστική πόλη όπου «όλες οι γυναίκες είναι δυνατές, όλοι οι άντρες είναι ωραίοι και όλα τα παιδιά είναι πάνω από τον μέσο όρο».

Κατά έναν ειρωνικό τρόπο, οι άνθρωποι με τις λιγότερες δεξιότητες ανάμεσα μας, έχουν και την μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση (το λεγόμενο Dunning-Kruger effect). Αυτή η ματαιόδοξη αυτοβελτίωση φαίνεται να είναι πιο ακραία και παράλογη στο θέμα της ηθικής μας, καθώς επίσης και στο τι αρχές έχουμε και πόσο δίκαιοι είμαστε. Πράγματι, ακόμα και οι εγκληματίες στην φυλακή νομίζουν ότι είναι πιο ευγενικοί, πιο αξιόπιστοι και ειλικρινείς από τον μέσο όρο του πληθυσμού. Η ματαιοδοξία μας εκδηλώνεται, επίσης, και με άλλους τρόπους: για παράδειγμα, οι ερευνητές πιστεύουν, ότι η επιθυμία μας να δωρίζουμε σε φιλανθρωπίες που υιοθετούν τις αξίες μας, είναι μια μορφή «σιωπηλού εγωισμού».

7. Είμαστε ηθικοί υποκριτές

Όχι μόνο έχουμε την τάση να υπερεκτιμούμε την δική μας εναρετότητα, αλλά έχουμε επίσης την τάση να υποκρινόμαστε όσον αφορά την ηθική μας.Τα ευρήματα σε αυτόν τον τομέα υποδηλώνουν, ότι ίσως μας κοστίζει να μην εμπιστευόμαστε αυτούς που έρχονται πρώτοι και επικρίνουν έντονα τις ηθικές παραλείψεις των άλλων:οι πιθανότητες δείχνουν ότι ένας ηθικός ιεροκήρυκας μπορεί να είναι τόσο ένοχος όσο αυτοί, αλλά βεβαίως τυγχάνουν μιας ελαφρύτερης αντιμετώπισης για τις δικές τους παραβάσεις.

Σε μια μελέτη πάνω σε αυτό – με τον πλέον κατάλληλο τίτλο «Η Δυαδικότητα της αρετής: Αποδόμηση του ηθικού υποκριτή» – οι ερευνητές βρήκαν ότι οι άνθρωποι αξιολόγησαν ακριβώς την ίδια εγωιστική συμπεριφορά (δίνοντας στον εαυτό τους τις πιο γρήγορες και τις πιο εύκολες από τις δυο πειραματικές συνθήκες που προσφέρονταν) ως λιγότερο δίκαιη, όταν διαδραματιζόταν από άλλους, απ’ ό,τι από τον εαυτό τους.

Παρομοίως, υπάρχει ένα πολυμελετημένο φαινόμενο, γνωστό ως «ασυμμετρία δράστη-παρατηρητή», το οποίο εν μέρει περιγράφει την τάση να κατονομάζουμε τις κακές πράξεις των άλλων ανθρώπων, όπως τις απιστίες του συντρόφου μας, αποδίδοντας ταυτόχρονα τις ίδιες πράξεις που γίνονται από εμάς σε περιστασιακές συνθήκες. Αυτό θα μπορούσε να εξηγήσει το κοινό αίσθημα, ότι η αγένεια συνεχώς αυξάνεται – πρόσφατη έρευνα έδειξε ότι αντιμετωπίζουμε πολύ πιο σκληρά τις ίδιες πράξεις αγένειας, όταν διαπράττονται από ξένους παρά από φίλους ή εμάς τους ίδιους.

8. Είμαστε όλοι δυνάμει «trolls»

Δυστυχώς, ο οποιοσδήποτε έχει βρεθεί σε μια διαμάχη στο twitter το επιβεβαιώνει. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ενδέχεται να μεγεθύνουν κάποιες από τις χειρότερες πτυχές της ανθρώπινης φύσης, αναμφισβήτητα, εν μέρει, εξαιτίας της απροσωπίας και λόγω του ότι είναι γνωστό πως η ανωνυμία (εύκολα αποκτάται στο διαδίκτυο) αυξάνει την τάση μας για ανηθικότητα.

Καθώς έρευνες έχουν δείξει ότι οι άνθρωποι που είναι επιρρεπείς στον καθημερινό σαδισμό (που είναι μια ανησυχητικά μεγάλη μερίδα από εμάς) έχουν μια ιδιαίτερη τάση στο διαδικτυακό trolling, μια μελέτη που δημοσιεύθηκε τον περασμένο χρόνο⁵ απεκάλυψε, ότι ο συνδυασμός της κακής διάθεσης και η έκθεση στο διαδικτυακό trolling από τους άλλους, διπλασιάζουν την πιθανότητα ένα άτομο να επιδοθεί στο trolling – πράγματι, αυτοί οι περιστασιακοί παράγοντες αποτελούσαν έναν ισχυρό δείκτη πρόβλεψης για μια «trolling» συμπεριφορά απ’ ό,τι τα προσωπικά χαρακτηριστικά, οδηγώντας τους ερευνητές στο Stanfordκαι το Cornellστο συμπέρασμα, ότι οι καθημερινοί χρήστες θα «τρολάρουν» επίσης όταν η διάθεση και η συζήτηση απαιτεί μια τέτοια συμπεριφορά.

9. Προτιμούμε τους αναποτελεσματικούς ηγέτες με χαρακτηριστικά ψυχοπαθών

Ένας τρόπος να μετριάζουμε τις ανθρώπινες αποτυχίες θα ήταν αν μπορούσαμε να διαλέγουμε ηγέτες με σπάνια δεξιοτεχνία και επιδεξιότητα. Δυστυχώς, φαίνεται να έχουμε μια αντίθετη ροπή. Αναλογιστείτε για μια στιγμή τον Πρόεδρο DonaldTrump. Αναζητώντας την εξήγηση στην απήχηση που έχει στους ψηφοφόρους του,ο Νταν Μακ Άνταμς, καθηγητής ψυχολογίας της προσωπικότητας, πρόσφατα συμπέρανε, ότι η εμφανής επιθετικότητα και οι προσβολές του Trump έχουν μια πρωτόγνωρη απήχηση, και ότι τα «καυστικά tweets» αποτελούν επιδεικτικές συμπεριφορές ενός αρχηγού-χιμπατζή «σχεδιασμένου να ντροπιάζει».

Οι υποστηρικτές του Trumpθα διαφωνήσουν, αλλά εάν η αξιολόγηση του Μακ Άνταμς είναι αληθής, θα ταίριαζε σ’ ένα ευρύτερο πλαίσιο: το εύρημα, ότι τα χαρακτηριστικά ψυχοπαθών είναι πιο συνηθισμένα στους ηγέτες από τον μέσο όρο των ανθρώπων.

Σε μια έρευνα, που έγινε στους οικονομικούς ηγέτες στην Νέα Υόρκη, βρέθηκε ότι βαθμολογήθηκαν υψηλότερα στα χαρακτηριστικά των ψυχοπαθών από το μέσο όρο, αλλά χαμηλότερα στην συναισθηματική νοημοσύνη. Για να είμαστε δίκαιοι, έχουν υπάρξει και κάποια εκμηδενιστικά και αντιφατικά ευρήματα σε αυτό το θέμα επίσης, αλλά μια μετα-ανάλυση (μια επισκόπηση των προηγούμενων αποδεικτικών στοιχείων) που δημοσιεύθηκε αυτό το καλοκαίρι συμπέρανε, ότι υπάρχει πράγματι μια μέτρια αλλά σημαντική σύνδεση μεταξύ των χαρακτηριστικών των ψυχοπαθών και της ανάγκης για ηγεσία και ότι αυτό έχει πρακτικές εφαρμογές – ειδικά, επειδή η ψυχοπαθολογία συσχετίζεται επίσης με μια πιο αδύναμη απόδοση στην ηγεσία.

10. Σεξουαλικά μας ελκύουν άτομα με σκοτεινά χαρακτηριστικά προσωπικότητας

Προς επιδείνωση της κατάστασης, όχι μόνο διαλέγουμε ανθρώπους με χαρακτηριστικά ψυχοπαθών για να γίνουν ηγέτες μας, αλλά τα στοιχεία δείχνουν ότι οι άντρες και οι γυναίκες ελκύονται σεξουαλικά, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα, από ανθρώπους που εμφανίζουν την λεγόμενη «τριάδα» χαρακτηριστικών – ναρκισσισμός, ψυχοπαθολογία και μακιαβελισμός – διακινδυνεύοντας έτσι την περαιτέρω διάδοση αυτών των χαρακτηριστικών.

Μια μελέτη⁶ έδειξε ότι η σωματική έλξη των γυναικών από έναν άνδρα αυξήθηκε όταν περιγράφηκε, ότι έχει σκοτεινά χαρακτηριστικά (όπως εγωκεντρισμό, ροπή προς χειραγώγηση και αναισθησία) συγκριτικά με την περιγραφή του με τον ίδιο τρόπο (από την άποψη των ενδιαφερόντων του και ούτω καθεξής), αλλά χωρίς τα σκοτεινά χαρακτηριστικά τα οποία αφαιρέθηκαν. Μια θεωρία είναι ότι τα σκοτεινά χαρακτηριστικά επιτυχώς επικοινωνούν με την «ποιότητα του αρσενικού», όσον αφορά στην εμπιστοσύνη και την προθυμία να ριψοκινδυνεύουν. Παίζει ρόλο αυτό στο μέλλον του είδους μας; Μάλλον παίζει καθώς μία άλλη έρευνα από το 2016, βρήκε ότι εκείνες οι γυναίκες που ελκύονταν πολύ περισσότερο από ναρκισσιστικά πρόσωπα ανδρών τείνουν να έχουν περισσότερα παιδιά.

Οπότε, είμαστε καταδικασμένοι;

Μια ανακουφιστική παρατήρηση: το μεγαλύτερο μέρος της πρόσφατης έρευνας σχετικά με το τελευταίο θέμα έχει βασιστεί σε Ευρωπαίους Αμερικανούς και ίσως δεν μπορεί να γενικευτεί σε άλλους πολιτισμούς. Αλλά και πάλι, υπάρχουν πολύ περισσότερες καταθλιπτικές έρευνες που δεν μπορούσα να χωρέσω σε αυτό το άρθρο, όπως οι μελέτες που δείχνουν ότι υποκινούμαστε περισσότερο από τον φθόνο παρά τον ενθουσιασμό, τη συγκλονιστική επικράτηση του ψεύδους (μια συνήθεια που ξεκινάμε από τα δυο έτη) και την χειραγώγηση των μωρών –το ψεύτικο κλάμα ξέρετε!

Μην απογοητεύεστε – αυτά τα ευρήματα δεν λένε τίποτα για την επιτυχία που μερικοί από τους ήρωες, τις ηρωΐδες και τους αγίους μας είχαν στο να ξεπεράσουν τα βασικότερα ένστικτα τους. Πράγματι, αναμφισβήτητα αναγνωρίζοντας και κατανοώντας τις αδυναμίες μας, μπορούμε να τις ξεπεράσουμε με επιτυχία και έτσι να φθάσουμε σε έναν ιδανικό εαυτό.

Έρευνες:

Harris, L.T. & Fiske, S.T. (2006). Dehumanising the lowest of the low. Neuroimaging responses to extreme out-groups. Psychological Science, 17, 847-853.

Niamh McLoughlin Steven P. Tipper Harriet Over (2017). Young children perceive less humanness in outgroup faces. Developmental Science, Volume21, Issue2

Schulz, K., Rudolph, A., Tscharaktschiew, N., and Rudolph, U. (2013). Daniel has fallen into a muddy puddle – Schadenfreude or sympathy? British Journal of Developmental Psychology

Lord, C. G., Ross, L., &Lepper, M. R. (1979). Biased assimilation and attitude polarization: The effects of prior theories on subsequently considered evidence. Journal of Personality and Social Psychology, 37(11), 2098-2109.

Justin Cheng, Michael Bernstein, Cristian Danescu-Niculescu-Mizil, Jure Leskovec. Anyone Can Become a Troll: Causes of Trolling Behavior in Online Discussions