Η νοοτροπία αυτοαμφισβήτησης επηρεάζει πολλούς νέους και ενήλικες στη σύγχρονη κοινωνία. Η ανάγκη να είμαστε τέλειοι σε όλα, αρχίζει και διαβρώνει τον εαυτό μας, τι σχέσεις και τη ζωή μας γενικότερα. Τι μπορούμε να κάνουμε για να την αντιμετωπίσουμε;
Όπως όλα δείχνουν, η Σοφία είναι το πρότυπο της επιτυχημένης φοιτήτριας. Τελειόφοιτη σε κορυφαίο πανεπιστήμιο, διατηρεί ένα πολύ υψηλό μέσο όρο βαθμολογίας ενώ δουλεύει 10 ώρες την εβδομάδα, είναι μέλος φοιτητικών συλλόγων και πηγαίνει τακτικά για τρέξιμο. Περπατάει καμαρωτή δείχνοντας αυτοπεποίθηση, χωρίς υπεροψία και αλαζονεία. Δείχνει έτοιμη να κατακτήσει τον κόσμο.
Η αυτοαμφισβήτηση είναι ο οδηγός μου, λέει με ένα ισχνό χαμόγελο όταν της ζητήθηκε να εξηγήσει τη ρίζα της φιλοδοξίας της. Είναι το κλειδί της επιτυχίας μου.
Θεωρεί ότι οι συμφοιτητές της είναι πιο έξυπνοι και καλύτερα προετοιμασμένοι και όταν μπορεί, αποφεύγει να συμμετέχει σε συζητήσεις μέσα στην τάξη για να κρατήσει την υποτιθέμενη άγνοιά της κρυφή. Προκειμένου να αποφύγει ό,τι θεωρεί ότι θα είναι αποτυχία, διαβάζει καλά για τις εξετάσεις, διορθώνει επανειλημμένως τις εργασίες της και αναβάλει τις κοινωνικές επαφές μέχρι να ολοκληρώσει τη δουλειά της.
Κατάφερε να διαχειριστεί το άγχος της αρκετά καλά κατά τη διάρκεια των σπουδών της (αν και εξακολουθεί να δυσκολεύεται να κοιμηθεί καλά) αλλά η διαδικασία αιτήσεων για δουλειά ήταν εξαντλητική. Η Σοφία αφοσιώθηκε στη διαδικασία των συνεντεύξεων εργασίας, στέλνοντας αιτήσεις για θέσεις για τις οποίες γνωρίζει πολύ λίγα και ενδιαφέρεται ελάχιστα, επειδή πιστεύει ότι οι συνομήλικοί της είναι περισσότερο ελκυστικοί υποψήφιοι και ανησυχεί ότι κανένας δεν θα την προσλάβει. Η αυτοαμφισβήτηση ήταν καθοριστικό χαρακτηριστικό στη ζωή της από το γυμνάσιο. Είναι πράγματι εξαντλητικό, λέει.
Σύμφωνα με τους κοινωνικούς επιστήμονες, μια νοοτροπία αυτοαμφισβήτησης οδηγεί σε δύο κοινούς μηχανισμούς αντιμετώπισης: Η «υποβίβαση του εαυτού» (όταν οι μαθητές παρουσιάζουν μειωμένες επιδόσεις ώστε να προστατεύσουν τους εαυτούς τους από τις ψυχικές συνέπειες μιας σκληρής προσπάθειας με χαμηλά αποτελέσματα) και η «υποκειμενική υπερεπίτευξη», όταν κάνουν μία ηρωική υπερπροσπάθεια για να εξασφαλίσουν την επιτυχία αποδίδοντάς την μετά αποκλειστικά στην προσπάθεια. Η εκδοχή της αυτοαμφισβήτησης μέσω της υπερεπίτευξης, που βασανίζει τη Σοφία, παρουσιάζεται συχνά σε μαθητές γυμνασίου και φοιτητές, δηλώνουν οι ψυχολόγοι.
Πολλά παιδιά το βιώνουν, αν και πολλά βρίσκουν τρόπο να κρύβουν το άγχος τους και ίσως να γνωρίζετε ένα σωρό υποκειμενικούς υπερεπιτυχείς μαθητές και ποτέ να μην καταλάβετε την εσωτερική τους πάλη και ένταση.
Η αυτοαμφισβήτηση μεταξύ μαθητών είναι διαδεδομένη σήμερα για δύο γενικούς λόγους.
Ο ένας είναι η δυτική κουλτούρα που δίνει έμφαση στο ταλέντο και προέρχεται από την πίστη ότι η επιτυχία είναι αποτέλεσμα έμφυτης ικανότητας: Αυτοί που γεννήθηκαν με φυσικό ταλέντο είναι οι λίγοι επίλεκτοι και προνομιούχοι. Προκειμένου ένας άνθρωπος να κερδίσει την εύνοια των άλλων, πρέπει να επιδείξει την έμφυτη ικανότητά του. Οι ψυχολόγοι υποστηρίζουν ότι οι καθηγητές και γονείς λαμβάνουν τα διαγωνίσματα και τους βαθμούς σαν ενδείξεις φυσικής ικανότητας. Επίσης, οι γρήγορες κοινωνικές αλλαγές συμβάλουν στην διαδεδομένη αυτοαμφισβήτηση. Ο ρυθμός με τον οποίο οι άνθρωποι αλλάζουν δουλειές και μετακομίζουν και ανατρέπουν την καθημερινή τους ζωή, προκαλεί αβεβαιότητα.
Παρόλο που είναι μία κοινή πεποίθηση, η συνεχής υποψία για τις έμφυτες ικανότητες ενός ανθρώπου, διαβρώνει την αυτοπεποίθηση του και περιορίζει τη μάθηση, ακόμη και όταν το άγχος οδηγεί σε επιτυχημένα αποτελέσματα, όπως συμβαίνει με τους υποκειμενικούς υπερεπιτυχείς. Τα συναισθηματικά μειονεκτήματα είναι έντονα. Παρενέργειες είναι το στρες, το άγχος και τα προβλήματα υγείας που σχετίζονται με εξάρσεις στα επίπεδα κορτιζόλης.
Ο συνεχής φόβος της αποτυχίας και η επικέντρωση στο αποτέλεσμα, εμποδίζουν επίσης την καθαρή σκέψη με πιθανό αποτέλεσμα την περιορισμένη μάθηση. Κυριαρχεί αυτό που αποκαλείται «φιλοσοφία αδειάσματος εγκεφάλου»: Οι μαθητές στοιβάζουν μεγάλο όγκο γνώσης για χάρη του καλού βαθμού, δίνουν την πληροφορία την κατάλληλη στιγμή και ορκίζονται να μην την ξανακοιτάξουν ποτέ ξανά. Η μελέτη στο σπίτι γίνεται επίσης αποστολή για την ανεύρεση της σωστής απάντησης παρά εξερεύνηση της διαδικασίας για να φτάσουν στο συμπέρασμα. Αυτό είναι τόσο συνηθισμένο μεταξύ μαθητών και φοιτητών, που όταν τους γίνεται έκκληση από τους καθηγητές τους να σκεφτούν, τους κοιτάζουν σαν να είναι παλαιομοδίτες γέροι.
Μία μικρή ποσότητα αυτοαμφισβήτησης είναι υγιής και φυσιολογική.
Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι η πλήρης απουσία αυτοαμφισβήτησης σχετίζεται με την έλλειψη αυτεπίγνωσης και ανικανότητας. Εκείνοι που έχουν εξαιρετικά χαμηλά επίπεδα αυτοαμφισβήτησης μπορεί να είναι εκείνοι που έχουν τις λιγότερες επιτυχίες. Το σημαντικό είναι οι μαθητές να αποκτήσουν μια ρεαλιστική άποψη για τις ικανότητές τους ώστε κάθε εργασία και πρόκληση, να μην τις βλέπουν σαν ένα δημοψήφισμα για την αξία τους.
Οι γονείς και οι δάσκαλοι παιδιών που αμφιβάλουν για τον εαυτό τους μπορούν να προσπαθήσουν να στηρίξουν την ευεξία αυτών των μαθητών. Πώς μπορεί να γίνει αυτό:
Αλλάξτε το νόημα της αμφισβήτησης. Αρχικά, οι μαθητές που είναι επιρρεπείς στην υποκειμενική υπερεπίτευξη μπορούν να προσπαθήσουν να αλλάξουν τη νοοτροπία τους απέναντι στην εμπειρία της αμφισβήτησης. Συνήθως, οι πρώτες σουβλιές ανησυχίας για μια εργασία μπορούν να προκαλέσουν εσωτερικά ερωτήματα: Για παράδειγμα, οι μαθητές σκέφτονται ότι αν αισθάνονται αβεβαιότητα για την ικανότητά τους να διεκπεραιώσουν μια εργασία τότε ίσως αυτή η δουλειά να μην είναι γι’ αυτούς. Φτάνουν στο σημείο να σκέφτονται Δεν είμαι καλός σ’ αυτό.
Χρειάζεται να θυμίζουμε στους μαθητές ότι η αμφιβολία είναι μια φυσιολογική συναισθηματική αντίδραση σε μια πρόκληση παρά μια ένδειξη ανικανότητας. Θα πρέπει να βλέπουν την αμφιβολία σαν φυσιολογικό σημάδι ότι βρίσκονται στον δρόμο προς την επιδίωξη κάτι αξιόλογου. Ακριβώς όπως μια σκληρή προπόνηση στο γυμναστήριο μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα τον ιδρώτα και πονεμένους μυς, έτσι και μια δύσκολη νοητική πρόκληση περιλαμβάνει νοητικό αγώνα και αβεβαιότητα.
Αμφισβητήστε τις σκέψεις αυτοαμφισβήτησης. Λίγη δόσης αυτοαμφισβήτησης είναι φυσιολογική και υγιής καθώς προλαμβάνει την υπερβολική αίσθηση μεγαλείου. Όμως όταν η αυτοαμφισβήτηση αρχίζει να διαποτίζει τις σχέσεις, την εικόνα που έχουμε για το σώμα μας και άλλες πλευρές της ευεξίας μας, ενθαρρύνει τους ασθενείς της να «ανακρίνουν» τους εσωτερικούς τους στοχασμούς. Αν ένα παιδί λέει, Είμαι βλάκας, μπορεί να ρωτήσει τον εαυτό του, Αυτό είναι μια σκέψη ή ένα γεγονός; Μπαίνουν οι ‘βλάκες’ σε κορυφαία πανεπιστήμια; Ποια θα ήταν μια πιο εποικοδομητική και λογική σκέψη;
Η αλλαγή του τρόπου σκέψης των νέων ανθρώπων για τον εαυτό τους είναι ιδιαίτερα δύσκολη για όσους αυτοαμφισβητούνται, επειδή η αλλαγή του τρόπου που σκέφτονται και συμπεριφέρονται θα έμοιαζε να απειλεί αυτό που ουσιαστικά πετυχαίνουν, στην περίπτωση της Σοφίας, τις υψηλές επιδόσεις της. Όμως η προσπάθεια για να αλλάξει μια ανελέητη αυτοαντίληψη είναι απαραίτητη, για να αποφύγουμε μακροπρόθεσμες ψυχολογικές συνέπειες, όπως η ντροπή.
Γυρίστε στο παρελθόν. Μία συμβουλή σε αγχωμένους φοιτητές που δεν είναι ποτέ ευχαριστημένοι: Θυμηθείτε πώς αισθανόσασταν πολλά χρόνια πριν επιτύχετε αυτά που τώρα κατέχετε. Συγκρίνετε τα τωρινά σας επιτεύγματα με τις προσδοκίες σας στο παρελθόν και για λίγα λεπτά, πριν βρεθείτε ξανά στο παρόν, θα αισθανθείτε ικανοποιημένοι. Η σύντομη επίσκεψη στο παρελθόν ενώ δεν εξαφανίζει την διαβρωτική αυτοαμφισβήτηση, μπορεί να προσφέρει για λίγο γαλήνη.
Εστιάστε στην διαδικασία παρά στα αποτελέσματα. Οι δάσκαλοι και οι γονείς μπορούν επίσης να στραφούν, σε μία επιτυχημένη διαδικασία, από τον «έπαινο για το άτομο» στον «έπαινο για τη διαδικασία»: Αντί να επαινέσετε ένα παιδί επειδή είναι έξυπνο όταν παίρνει άριστα σε μια εργασία, αναγνωρίστε την προσπάθειά του και την προσοχή του κατά την προετοιμασία. Η επικέντρωση στα μαθησιακά βήματα που έκανε ο/η μαθητής/τρια για να επιτύχει ένα θετικό αποτέλεσμα, ενισχύει την ιδέα ότι τα μαθήματα μαθαίνονται με δουλειά. Αν μπορείς να μάθεις τις διαδικασίες, μπορείς να κάνεις ο,τιδήποτε και να το κάνεις καλά. Αυτή η εστίαση στη διαδικασία ενισχύει τη μάθηση και ανακουφίζει τη συναισθηματική δυσφορία, ενώ αφαιρεί την άποψη ότι η έμφυτη ικανότητα καθορίζει τα πάντα.
Οραματιστείτε τον επιτυχημένο μελλοντικό εαυτό σας. Ο Κάρολ επίσης συμβουλεύει τους μαθητές να καλλιεργούν αυτό που αποκαλεί ο «έντονος επιθυμητός εαυτός» για να αντικαταστήσουν τον φόβο της αποτυχίας που ενεργοποιεί την αυτοαμφισβήτηση. Ανάμεσα στους υποκειμενικούς υπερεπιτυχείς και αυτούς που σαμποτάρουν τον εαυτό τους, είναι κοινή η τάση να κολλούν σε ιδέες αρνητικών αποτελεσμάτων και να συλλογίζονται τις επερχόμενες αποτυχίες.
Προκειμένου να στρέψουν την νοητική προσοχή μακριά από αυτές τις έντονες και αρνητικές νοητικές εικόνες, μπορούμε να ενθαρρύνουμε τα παιδιά να εστιάζουν συνεχώς στα δυνατά τους σημεία και να οραματίζονται τους μελλοντικούς εαυτούς τους να επιτυγχάνουν. Βοηθήστε τα να χτίσουν τον επιθυμητό πιθανό εαυτό τους, αυτόν που έχει ρίζες στις ικανότητές τους. Η ανάπτυξη μιας έντονης εικόνας του επιθυμητού εαυτού, προσθέτει, μπορεί να είναι ένα είδος «ψυχολογικού Ritalin».
Η Σοφία θα αποφοιτήσει από το πανεπιστήμιο σε λίγους μήνες. Μετά από αρκετές συνεντεύξεις, μια κορυφαία εταιρία της πρόσφερε μια καλή θέση. Αισθάνεται καθόλου λιγότερη αμφιβολία για τις ικανότητές της τώρα που εξασφάλισε τη θέση; Δεν άρχισα να ανησυχώ μήπως αποτύχω, είπε. Ίσως να αρχίσω όταν πλησιάσει περισσότερο η ημέρα που θα ξεκινήσω.
Πηγή: goodtherapy.org
Απόδοση: Έφη Μεσιτίδου
Επιμέλεια: PsychologyNow.gr
