Τις προάλλες ένα προσφυγάκι γύρω στα 14 μου έδειχνε κάτι που είχε γράψει σε ένα από τα χαρτιά που έχουμε για να ζωγραφίζουν. Μου το έδειχνε και γελούσε. Δεν μπορούσα να καταλάβω φυσικά γιατί ήταν γραμμένο στα αραβικά.
Αμέσως φώναξα τον διερμηνέα και τον ρώτησα.. αυτό που έγραφε εκείνο το παιδί ήταν το εξής: «Συγχαρητήρια σε αυτούς που κατέστρεψαν τις ζωές μας». Το παιδί γελούσε ενώ εμάς οι λέξεις εκείνες μας σόκαραν, μας έκαναν να μη ξέρουμε πως να αντιδράσουμε. Το παιδί εκείνο όμως είχε περάσει σε ένα άλλο στάδιο μετά από την φρίκη που έιχε ζήσει. Εκείνη του ξεριζωμού. Εμείς προφανώς αμήχανοι γιατί απλά δεν μπορούμε ποτέ να νιώσουμε αυτούς τους ανθρώπους. Να καταλάβουμε τι ακριβώς περνάνε. Κυρίως τα παιδιά.
Σύμφωνα με έρευνα του Πανεπιστημίου Bahçeşehir (2013) σχετικά με τα παιδιά των προσφύγων από την Συρία στην Τουρκία παρουσιάζει ενδιαφέρον ότι το 74% των παιδιών έχουν βιώσει τον θάνατο ενός κοντίνου σημαντικού άλλου. Το 50% αυτών έχουν εκτεθεί σε 6 ή και παραπάνω τραυματικά γεγονότα.
Όσον αφορά προβλήματα ψυχικής υγείας ένα 60% έχει κατάθλιψη, ένα 45% σύνδρομο μετατραυματικού στρες, 22% επιθετική συμπεριφορά και ένα 65% ψυχοσωματικά συμπτώματα (Sirin & Bahçeşehir, 2013 ) (Chriman & Dougherty, 2014. Από την άλλη, πέρα από τα παιδιά θύματα βίας και πολέμου έχουμε και έναν τεράστιο αριθμό ένοπλων παιδιών– στρατιωτών που το 2013 κυμαίνονταν μεταξύ 250,000 και 300,000 παγκοσμίως σε ένοπλες επιχειρήσεις (Rosen, 2012; Chriman & Dougherty, 2014).
Παιδιά που αφομοιώνουν τον πόλεμο και τις πρακτικές του από πολύ μικρή ηλικία. Τον νομιμοποιούν και τον εφαρμόζουν στερούμενα βασικά τους δικαιώματα όπως την εκπαίδευση, το παιχνίδι και την ανεμελιά της παιδικής ηλικίας. Για αυτά τα παιδιά η καθημερινότητα είναι βόμβες, όπλα και φανατισμός με ότι τραύμα άμεσο ή έμμεσο μπορεί μια τέτοια ζωή να συνεπάγεται για εκείνα.
Σύμφωνα, με έρευνα που διεξηχθεί (Thabet & Vostanis,1999) σχετικά με το μετατραυματικό στρες προερχόμενο από πόλεμο σε παιδιά από την Παλαιστίνη προκύπτει ότι το 39% των παιδιών παρουσιάζει μετραυματικό στρες μέτριας εώς υψηλής σοβαρότητας. Παιδιά που έχουν ζήσει στους προσφυγικούς καταυλισμούς της πόλης της Γάζα είχαν περισσότερες πιθανότητες να αναπτύξουν τραύμα (Mousa Thabet & Vostanis, 1999).
Παράγοντες όπως η μεταφορά τους σε άλλη τοποθεσία, η αλλαγή περιβάλλοντος, η διακοπή του σχολείου αλλά και η απομάκρυνση από συνομιλήκους και φίλους μπορεί να εντείνει το στρες. Σε μία άλλη έρευνα παρατηρήθηκε ότι ο υψηλός νευρωτισμός μειώθηκε αισθητά μετά την περιόδο εκκεχειρίας( Mousa Thabet & Vostanis, 1999).
Επίσης έχει ενδιαφέρον να εξετάσουμε και εκείνες τις συνέπειες που το γεγονός του πολέμου μπορεί να έχει και για την άλλη πλευρά. Πιο συγκεκριμένα, για τα παιδιά των αμερικανών στρατιωτών που έχουν πληγεί από τον πόλεμο. Από μόνος του ο πόλεμος αποτελεί ένα στρεσογόνο γεγονός και συνδέεται με πολύ υψηλά ποσοστά καταθλιπτικών συμπτωμάτων σε παιδιά.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει έρευνα (Chandra, Lara-Cinisono, Jaycox et al,. 2010; Chriman & Dougherty, 2014) με παιδιά στρατιωτών που είχαν στρατευτεί στον Περσικό Πόλεμο το 90’-91’. Τα παιδιά των στρατιωτών που είχαν στρατευτεί ανέφεραν περισσότερα συμπτώματα κατάθλιψης από ότι τα αντίστοιχα των μη στρατευμένων (Chrisman & Dougherty, 2014).
Ένα πολύ σημαντικό κομμάτι που είναι και αλληλένδετο με το παιδικό τραύμα συνδεδεμένο με τον πόλεμο και την τρομοκρατία είναι και η ελαστικότητα (resilience). Έχει βρεθεί ένας συνδυασμός παραγόντων οι οποίοι είναι πολύ βοηθητικοί για την διαφύλαξη της ακεραίοτητας του παιδιού και μπορούν να αποβούν καθοριστικότατοι για την παρεμπόδιση της ανάπτυξης διαταραχών και ψυχικών προβλημάτων. Δύο είναι οι ομάδες αυτών των παραγόντων, 1. Οι παράγοντες που προωθούν και ευνοούν καλύτερα αποτελέσματα και 2. Εκείνοι που λειτουργούν προστατευτικά (Chrisman & Dougherty, 2014).
Συγκεκριμένα, έχουν εξεταστεί οι παρακάτω παράγοντες στο θέμα της ελαστικότητας και αντοχής στις δυσκολίες:
- Aυτοέλεγχος
- Iκανότητα επίλυσης σύνθετων θεμάτων- προβλημάτων
- Στενές προσωπικές σχέσεις
- Υποστήριξη από σημαντικούς άλλους, όπως φροντιστές, σχολείο, γείτονες
- Ασφαλές κοινωνικό περιβάλλον (Masten & Narayan, 2012; Chrisman & Dougherty, 2014).
Σημαντικό ρόλο στα παραπάνω παίζει και η προσαρμόστικότητα του παιδιού, η οικογένεια, οι φίλοι, οι σχέσεις, ο πολιτιστικός παράγοντας, οι φίλοι και συνομήλικοι και φυσικά το γένος. Το γένος επίσης παρουσιάζει διαφορές στην εκδήλωση μετατραυματικού στρες και στο τρόπο διαχείρησης του τραύματος. Για παράδειγμα, οι έφηβες κορίτσια είναι πιθανότερο να αναπτύξουν συμπτώματα μετατραυματικού στρες από ότι τα αγόρια (Chriman & Dougherty, 2014).
Επιπλέον, οι πιο ακραίες αντιδράσεις και συμπώματα προέρχονται από επιθέσεις άμεσες στο παιδί, βιασμούς, τραυματισμούς, βασανιστήρια και απειλές προερχόμενες από άνθρωπο παρά από φυσικές καταστροφές. Συνήθως, σε αυτές τις περιπτώσεις είναι και που αυξάνεται λογικά η πιθανότητα ανάπτυξης σοβαρού ψυχολογικού τραύματος. Σχετικά με το θέμα της ηλικίας, τα πολύ μικρά παιδιά είναι πολύ πιο προστατευμένα λόγω της γνωστικής τους ανωριμότητας αντιθέτως οι έφηβοι είναι κατα πολύ εκτεθειμμένοι καθότι αντιλαμβάνονται όλη την σημασία των καταστροφικών και τρομερών γεγονότων και τις συνέπειες αυτών των οποίων γίνονται μάρτυρες (Chriman & Dougherty, 2014).
Οπωσδήποτε, η ερμηνεία των γεγονότων φιλτράρεται μέσα από την οικογένεια όπως μας δείχνει πολύ έντονα και η ιταλική ταινία «Η ζωή είναι ωραία» οπού ο πατέρας Ρομπέρτο Μπενίνι προσπαθεί να περάσει τα γεγονότα στο μικρό του παιδί με ένα φανταστικό τρόπο που θα το τραυματίσει όσο το δυνατόν λιγότερο. Αυτό το παιχνίδι του πατέρα, λειτούργησε ως φίλτρο της πραγματικότητας για τον μικρό που τον προστάτεψε και εν τέλει τον έσωσε.
Σαφώς και υπάρχουν πολλές ατομικές διαφορές και ιδιοσυγκρασίας στο πως αντιδρά κάθε παιδί. Ωστόσο, οφείλουμε να προωθούμε και να ενισχύουμε εκείνους τους παράγοντες και μέσα που στηρίζουν το παιδί ψυχοκοινωνικά και διαφυλάσσουν την ψυχική του ακεραιότητα. Ακόμη και αν με την πρώτη αξιολόγηση μας είναι δύσκολο να εντοπίσουμε τέτοιους παράγοντες βοηθητικούς στο έργο της προστασίας του παιδιού σίγουρα με μια δεύτερη ανάλυση θα καταφέρουμε να βρούμε στοιχεία που θα προστατεύσουν το παιδί και θα λειτουργήσουν καταλυτικά στην μη ανάπτυξη τραύματος.
Οφείλουμε να είμαστε προσεκτικοί με τα παιδιά που έχουν τα λιγότερα μέσα και διαθέτουν το λιγότερο υποστηρικτικό περιβάλλον, όπως στην περίπτωση των παιδιών προσφύγων- θυμάτων πολέμων και τρομοκρατίας που έχουν χάσει έναν ή και τους δύο γονείς, αλλάζουν μονίμως περιβάλλον, δεν νιώθουν σταθερότητα και ασφάλεια, κάποια εντελώς ασυνόδευτα με κινδύνους να ελλοχεύουν και με ένα αβέβαιο μέλλον. Εκεί λοιπόν βρίσκεται και η πρόκληση των επαγγελματιών ψυχικής υγείας και κοινωνικών επιστημών. Να αξιολογήσουν τις ανάγκες των παιδιών σε μια δεδομένη στιγμή, να εντοπίσουν και να ενισχύσουν τις ήδη υπάρχουσες θετικές τους δεξιότητες, να κινητοποίησουν τους κατάλληλους φορείς και να προστατεύσουν την ψυχική ακεραιότητα των παιδιών. Πολύ συχνά, οι δυσκολίες του πεδίου και των συνθηκών δεν μας επιτρέπουν να κινηθούμε ιδανικά ωστόσο καλό θα ήταν να είμαστε σίγουροι ότι προσπαθούμε με όλα τα θεμιτά μέσα και ότι λειτουργούμε με γνώμονα την προστασία του παιδιού και των δικαιωμάτων του κρατώντας με θετική στάση αποδοχής, εμψύχωσης και ενδυνάμωσης. Είναι κάποιες στιγμές που αυτά τα παιδιά θα έχουν απέναντι τους μόνο εμάς και την στήριξη μας. Ακόμη και αν αυτό είναι για κάποιες ώρες ή μέρες δεν έχει σημασία.
Αυτές οι δύσκολες κριτικές για την ύπαρξη μας στιγμές είναι και αυτές που ποτέ δεν ξεχνάμε και μας σημαδεύουν συχνά για μια ολόκληρη ζωή. Η δική μου σκέψη πίσω από κάθε παιδικό πρόσωπο είναι πως κάθε ένα από αυτά είναι το κλειδί της ειρήνης και η προάσπισή της ψυχικής τους υγείας και ισορροπίας τους είναι το λιγότερο που έχουμε να κάνουμε αν επιθυμούμε έναν ειρηνικό κόσμο. Αυτά είναι η αφετηρία μας.
Βιβλιογραφία
- Chriman, A. & Dougherty, J. (2014). Mass Trauma, Disasters, Terrorism and War. Uniformed Services University of the Health Sciences. Paper 124. Retrieved from: http://digitalcommons.unl.edu/usuhs/124
- Mousa Thabet, A.A. & Vostanis, P.( 1999). Post Traumatic Stress Reactions in Children of War. Journal of Child Psychol. Psychiat. Vol 40, No. 3, pp.385-391. Cambridge University Press.
