Αν και θα έπρεπε η Ημέρα του Παιδιού και η επαγρύπνηση όλων σχετικά με την παιδική προστασία να μη τυγχάνουν αναλύσεων και συζήτησης μόνο μία φορά το χρόνο, αλλά να «ζωντανεύουν» καθημερινά μέσα από τη ζωή μας, εντούτοις θα επιχειρηθεί με αφορμή τον εορτασμό τους μια εισαγωγή στα κύρια σημεία της κακοποίησης των παιδιών, καθώς και στα αναφαίρετα δικαιώματά τους.
Εισαγωγικά, η κακοποίηση-κακομεταχείριση παιδιού περιλαμβάνει:
«όλες τις μορφές σωματικής ή συναισθηματικής κακής μεταχείρισης, σεξουαλικής παραβίασης, παραμέλησης ή παραμελημένης θεραπευτικής αντιμετώπισης ή εκμετάλλευσης για εμπορικούς σκοπούς, η οποία καταλήγει σε συγκεκριμένη ή εν δυνάμει βλάβη που αφορά στη ζωή και στην ανάπτυξη του παιδιού, στα πλαίσια μιας σχέσης ευθύνης, εμπιστοσύνης και δύναμης».
Πάντα υπήρχε, σε κάθε κοινωνία και κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο, όμως μόλις τα τελευταία χρόνια θεωρείται παγκόσμιο πρόβλημα δημόσιας υγείας και παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Καθώς δεν είναι ευδιάκριτα πάντα τα όρια της κακοποίησης και της «κακής συμπεριφοράς» (ιδιαίτερα εντός οικογενειακού πλαισίου) ελάχιστα περιστατικά καταγγέλονται- οι κυριότεροι λόγοι είναι πως παραμένει αποδεκτή η σωματική -και άλλα είδη- τιμωρία από την κοινωνία, καθώς και η κυρίαρχη αντίληψη: «δεν ανακατεύομαι στα οικογενειακά του άλλου».
Στην Ελλάδα σύμφωνα με τα στοιχεία του Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού, 4000 παιδιά κακοποιούνται σοβαρά κάθε χρόνο. Πάνω από 100 πεθαίνουν και πάνω από 100 μένουν σοβαρά ανάπηρα, ενώ το σύνολο των νέων περιπτώσεων πιθανολογείται ότι ξεπερνά τις 20.000.
Τα συχνότερα είδη παιδικής κακοποίησης (τα οποία μπορεί να συνυπάρχουν…) είναι τα εξής:
- Αρχικά, η σωματική κακοποίηση (περιλαμβάνει χτυπήματα, τσιμπήματα, κλωτσιές, δηλητηρίαση, χαστούκια, καψίματα, κακώσεις, σπάσιμο οστών). Είναι από τους τύπους κακοποίησης που εύκολα μπορεί να ανιχνευθεί από επαγγελματίες υγείας.
- Ακολουθεί (ή προηγείται) η συναισθηματική-ψυχολογική κακοποίηση (ενέργειες που βλάπτουν σοβαρά τη γνωστική, συναισθηματική, συμπεριφορική ανάπτυξη του παιδιού, π.χ. φραστικές επιθέσεις, απειλές, εκβιασμοί, εξευτελισμός, μείωση, έκθεση σε σκηνές βίας, απόρριψη και αγνόηση παιδιού, απόκρυψη υιοθεσίας)
- Δύσκολη η ανίχνευσή της, καθώς ακόμα και τα ίδια τα παιδιά μπορεί να μη την αναγνωρίζουν ως κακοποίηση, πιστεύοντας ότι «τους αξίζει» επειδή έκαναν κάτι κακό.
- Η σεξουαλική κακοποίηση (περιλαμβάνει σεξουαλικές πράξεις, παρενοχλήσεις, αγγίγματα, προαγωγή-εμπορία), η οποία απαντάται αρκετά συχνά σε οικογενειακό-φιλικό περιβάλλον του παιδιού.
- Η παραμέληση / εγκατάλειψη, που συνίσταται στα: μη ικανοποίηση-στέρηση βασικών σωματικών, εκπαιδευτικών, συναισθηματικών, ιατρικών, γνωστικών αναγκών / ανεπαρκής κηδεμονία και επιτήρηση, υγειονομική κακοποίηση-Σύνδρομο Μινχάουζεν δια αντιπροσώπου.
- Η σχολική βία μεταξύ ανηλίκων (bullying) -δια ζώσης είτε μέσω Διαδικτύου.
- Η παιδική εργασία / επαιτεία, που αποτελεί τη δεύτερη πιο συνηθισμένη μορφή εμπορίας ανθρώπων.
Ποιες είναι όμως οι σημαντικότερες επιπτώσεις της παιδικής κακοποίησης και γιατί αξίζουν προσοχής και επαγρύπνησης;
Οι περισσότερες είναι απόρροια των σωματικών και ψυχικών τραυμάτων του παιδιού και συνίστανται σε:
- Αιμορραγίες, εγκαύματα, σπάσιμο οστών, καθυστέρηση σωματικής ανάπτυξης, θάνατοι.
- Νευρολογικές βλάβες, γνωστικές και γλωσσικές δυσλειτουργίες.
- Προβλήματα στις κοινωνικές, διαπροσωπικές, συναισθηματικές σχέσεις & στην προσαρμογή στο σχολείο (εκφοβισμός, απουσίες, χαμηλή επίδοση).
- Συναισθηματικές διαταραχές (συνεχής φόβος, καχυποψία, εσωστρέφεια, νευρωτισμός, επιθετικότητα) και ακραίες αλλαγές στη συμπεριφορά.
- Ενοχές και αμφιβολίες για τον εαυτό, χαμηλή αυτοεκτίμηση, αμφιθυμικά συναισθήματα για γονείς, διαταραχές στην εικόνα του εαυτού.
- Κατάθλιψη, σωματοποίηση συμπτωμάτων, αυξημένος κίνδυνος για ιδέες & τάσεις αυτοκτονίας.
- Συμπτώματα μετατραυματικής διαταραχής (φοβίες, κρίσεις πανικού, κλπ.).
- Αυξημένοι κίνδυνοι για κατάχρηση αλκοόλ / ουσιών και παραβατικότητα (εφηβεία /ενήλικη ζωή).
- Διαιώνιση του κύκλου της κακοποίησης στην ενήλικη ζωή.
Φαίνεται πως η ηλικία του παιδιού που υφίσταται κακοποίηση αποτελεί σημαντική παράμετρο για τη σοβαρότητα και την επικινδυνότητα των επιπτώσεων: σε μεγαλύτερες ηλικίες τα παιδιά έχουν δυνατότητες να αναπτύξουν στρατηγικές άμυνας, αντίδρασης & επεξεργασίας των βιωμάτων κακοποίησης.
Η ενδο-οικογενειακή κακοποίηση παιδιού ιδιαίτερα φαίνεται πως αξίζει ιδιαίτερης μνείας, καθώς όταν αναφερόμαστε στο θεσμό της οικογένειας, έχουμε σχεδόν πάντα την αντίληψη ότι μιλάμε για ένα ασφαλές περιβάλλον, όπου κυριαρχούν συναισθήματα αγάπης και αλληλεγγύης. Φυσικά η κακοποίηση μπορεί να συμβεί σε κάθε περιβάλλον (οικογενειακό, σχολικό, ιδρύματος, άγνωστο), φαίνεται όμως ότι τα παιδιά κακοποιούνται συνηθέστερα εντός οικογενείας (9 στα 10 των μοιραίων ατυχημάτων συμβαίνουν στο σπίτι, σε ηλικία κάτω των 5 ετών, 43% συμβαίνει στο 1ο έτος).
Κάποιοι τύποι ενδο-οικογενειακής κακοποίησης: Άμεση κακοποίηση παιδιού / Παιδί μάρτυρας συζυγικής βίας / Συνδυασμός των παραπάνω / Πολλαπλές μορφές βίας (φυσική, σεξουαλική, παραμέληση).
Ιδιαίτερα προσεκτικοί οφείλουμε να είμαστε απέναντι στις οριακές μορφές ενδο-οικογενειακής κακοποίησης, καθώς εύκολα και ανάλογα με τη συχνότητα, μπορεί να αποβούν εξόχως κακοποιητικές συμπεριφορές: Υπερβολική αυστηρότητα, άκαμπτη συμπεριφορά / Πιέσεις λεκτικές και μη / Μείωση ικανοτήτων παιδιού / Αγάπη «υπό όρους» και αμφιθυμικά συναισθήματα για το παιδί / Αποστασιοποίηση απέναντι στις ανάγκες του παιδιού / Κριτικές και άδικες συγκρίσεις του παιδιού / Κατάλυση ορίων και προσωπικού χώρου του παιδιού (παρεισφρητικές τακτικές ελέγχου)
Και ποια τα χαρακτηριστικά των γονέων που κακοποιούν;
- Γονείς φαινομενικά ζεστοί /κατά βάθος ψυχροί
- Μη έτοιμοι να γίνουν γονείς (ρόλος δικής τους ηλικίας και ηλικίας παιδιών)
- Έχουν υποστεί και οι ίδιοι κακοποίηση, φτωχές διαπροσωπικές σχέσεις
- Άγνοια για το μεγάλωμα του παιδιού, κοινωνική απομόνωση, χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών
- Ψυχολογικά και επαγγελματικά προβλήματα, αδυναμία ελέγχου συναισθημάτων, έλλειψη δεξιοτήτων επίλυσης προβλημάτων, αυξημένο στρες
- Δεν αιτιολογούν τις πράξεις τους και δε τις συζητούν, χρησιμοποιούν σκληρές μεθόδους τιμωρίας και κατηγορούν το παιδί
- Στις φτωχές, περιθωριοποιημένες οικογένειες παρατηρούνται υψηλά ποσοστά κακοποίησης (οι υψηλού κοινωνικο-οικονομικού επιπέδου οικογένειες συχνά δεν αποκαλύπτονται)
Όσο μικρότερη ηλικία έχει το παιδί και όσο στενότερη η σχέση του με αυτόν ή αυτή που το κακοποιεί, τόσο και μεγαλύτερο το ψυχικό του τραύμα.
Υπάρχουν όμως και σημαντικοί κοινωνικοί παράγοντες που συντηρούν την ενδο-οικογενειακή κακοποίηση:
- Στάση και αντιλήψεις των γονέων και της κοινωνίας γενικότερα ως προς τους τρόπους ανατροφής των παιδιών.
- Ελάχιστες εξειδικευμένες υπηρεσίες για πρώιμη υποστήριξη της οικογένειας
- Έλλειψη κοινωνικών δικτύων βοήθειας /ένταξης γονέων και παιδιών.
- Δυσκολίες επαγγελματιών υγείας και εκπαιδευτικών για την έγκαιρη ανίχνευση και αντιμετώπιση του φαινομένου (προκαταλήψεις, άγνοια, φόβος, έλλειψη εργαλείων, περιορισμένος χρόνος).
- «Ιδιωτική» θεώρηση οικογενειακών ζητημάτων και συνακόλουθος μικρός αριθμός καταγγελιών.
Τι μπορεί τελικά να γίνει;
Κάθε είδος κακοποίησης αντιμετωπίζεται διαφορετικά.
Γενικά:
- Απαραίτητη είναι η εφαρμογή του νομοθετικού πλαισίου (σημαντικός ο νέος νόμος για ενδοοικογενειακή βία: 3500/2006), η εκπαίδευση και επαγρύπνηση κοινού-επαγγελματιών υγείας-εκπαιδευτικών, καθώς και η ανάπτυξη δομών αντιμετώπισης της κακοποίησης (ασφάλεια και συναισθηματική ανάκαμψη παιδιού, ψυχοκοινωνική υποστήριξη της οικογένειας).
- Το σπάσιμο του φαύλου κύκλου της σιωπής και η ενεργή στάση όλων απέναντι στην κακοποίηση παιδιών.
- Η ενίσχυση των δεσμών με την κοινότητα, η δημιουργία υποστηρικτικών δικτύων για γονείς και παιδιά, καθώς και η καλλιέργεια επικοινωνίας και εμπιστοσύνης.
- Οι εκπαιδευτικοί κ΄ οι επαγγελματίες των σχολείων παίζουν σημαντικό ρόλο στην ανίχνευση & αντιμετώπιση της κακοποίησης, μέσω συστηματικών επαφών κ΄ συναντήσεων με την οικογένεια / ενημέρωσης της οικογένειας για τις αδυναμίες κ΄ δυνατότητες του παιδιού / εστίασης στο παιδί για την ψυχοκοινωνική του υποστήριξη κ΄ την ανάπτυξη νέων δεξιοτήτων έκφρασης / πλαισίου σταθερού και δομημένου με όρια κ΄ κανόνες / λειτουργίας ως φορέας ενημέρωσης ευρύτερης κοινωνίας με διοργάνωση ημερίδων-διαλέξεων στα πλαίσια της πρόληψης)
Και μερικές συμβουλές…
- Προς τα δικά μας παιδιά, θέλοντας να τα ενημερώσουμε, ώστε να αντιδράσουν σωστά σε ενδεχόμενη κακοποίηση από τρίτους:
- Δείξτε τους ότι έχουν το δικαίωμα να λένε όχι. Βοηθήστε τα να καταλάβουν ποια συμπεριφορά είναι ανεπίτρεπτη κι ότι θα πρέπει πάντα να μας πουν αν κάποιος τους φέρθηκε με τρόπο που να τα ανησυχεί.
- Να θέσετε και να σεβαστείτε τα όρια στην οικογένεια. Βεβαιώστε ότι όλα τα μέλη της οικογένειας έχουν δικαίωμα στον ιδιωτικό χώρο όταν ντύνονται, πλένονται, κοιμούνται ή έχουν άλλες προσωπικές δραστηριότητες. Με αυτό τον τρόπο, τα παιδιά θα σεβαστούν και τους άλλους ανθρώπους στη ζωή τους.
- Πάρτε λογικά μέτρα για την επιλογή των ατόμων που περνούν πολύ χρόνο μαζί τους. Προσέξτε με ποιόν αφήνετε τα παιδιά σας και αν τα παιδιά δε θέλουν να μείνουν με κάποιον.
- Έχετε καλή επικοινωνία με το παιδί, δίνοντας απεριόριστη αγάπη και τονώστε την αυτοπεποίθηση του παιδιού σας. Αν κάποιος αποπειραθεί να το κακοποιήσει, το παιδί που έχει αυτοπεποίθηση δεν θα υποχωρήσει άβουλα από φόβο αλλά θα αντιδράσει και θα απομακρυνθεί (ή τουλάχιστον, θα σας αναφέρει εγκαίρως ό,τι το ενοχλεί)
- Σε περίπτωση που αντιληφθείτε ότι κάποιο παιδί στο περιβάλλον σας υφίσταται κακοποίηση:
- Αρχικά ακούστε το με προσοχή. Ενθαρρύνετέ το να μιλήσει ανοιχτά, αλλά χωρίς να το πιέζετε να αποκαλύψει λεπτομέρειες. Μην υποτιμάτε σε καμία περίπτωση και μη μειώνετε τα συναισθήματα και τους φόβους του.
- Βεβαιώστε το ότι σίγουρα δεν φταίει αυτό για ό,τι του συμβαίνει. Πείτε του ότι έκανε καλά που σας μίλησε χωρίς να αντιδράσετε υπερβολικά, γιατί ενδέχεται να το τρομάξετε και να το αποτρέψετε από το να σας μιλήσει ξανά στο μέλλον.
- Μην κατηγορείτε τον δράστη –το παιδί μπορεί, παρά την κακοποίηση που υφίσταται, να τρέφει αισθήματα αγάπης γι’ αυτόν. Μη δείξετε λύπηση ή οίκτο –αντιμετωπίστε το σαν όλα τα άλλα παιδιά. Προσπαθήστε να αποκαταστήσετε την καλή του εικόνα για τον εαυτό του, επιβραβεύστε και επαινέστε το για τη γενναιότητά του που σας μίλησε –χτίζοντας την αυτοπεποίθησή του, αυξάνετε τις αντοχές του.
- Ενεργήστε άμεσα, χωρίς καθυστέρηση. Απευθυνθείτε σε κάποιον ειδικό που βρίσκεται κοντά στο περιβάλλον του παιδιού, όπως έναν δάσκαλο. Μη διστάσετε να καταγγείλετε την κακοποίηση στις αρχές, ακόμα και διατηρώντας την ανωνυμία σας.
- Προς τα παιδιά που έχουν θυματοποιηθεί:
- Μίλησε σε κάποιον που τον εμπιστεύεσαι (στο γονιό σου, κάποιο συγγενή που εμπιστεύεσαι, το δάσκαλό σου) το σχολικό σύμβουλο ή όποιον άλλο νιώθεις κοντά σου. Αν δεν σε πιστέψει κανείς αρχικά, συνέχισε να μιλάς μέχρι να βρεθεί κάποιος που θα σε πιστέψει.
- Τηλεφώνησε σε κάποια γραμμή βοηθείας (Αστυνομία: 100 / Εθνική Τηλεφωνική Γραμμή για τα Παιδιά SOS: 1056 / Εθνική Γραμμή Παιδικής Προστασίας: 1107 / Συνήγορος του Πολίτη-Κύκλος για τα δικαιώματα του Παιδιού: 8001132000). Οι άνθρωποι που θα απαντήσουν θα σε καθοδηγήσουν υπεύθυνα και θα σου πουν τι πρέπει να κάνεις στη συνέχεια.
- Μη φοβηθείς γι’ αυτά που θα συμβούν στους δικούς σου, εξαιτίας της καταγγελίας σου. Οι υπηρεσίες κοινωνικής πρόνοιας προσπαθούν να κρατήσουν την οικογένεια ενωμένη και να εξαλείψουν τους λόγους που οδηγούν στην κακοποίησή σου. Από την άλλη πλευρά, αν η παραμονή σου στο σπίτι είναι επικίνδυνη για την υγεία ή τη ζωή σου, θα σε βοηθήσουν να απομακρυνθείς από αυτό. Θα μπορέσεις, να επιστρέψεις πίσω όταν εξασφαλισθούν οι προϋποθέσεις που εγγυώνται την ασφάλειά σου.
Συμπερασματικά…
1. Οτιδήποτε προκαλεί πόνο σε κάποιον και προσβάλλει την προσωπικότητά του θεωρείται κακοποίηση.
2. Η κακοποίηση σχετίζεται με κοινωνικούς και ψυχολογικούς παράγοντες. Αν δεν αντιμετωπιστεί, διαιωνίζεται.
3. Σημαντική για την αντιμετώπιση του φαινομένου της παιδικής κακοποίησης:
- H εκπαίδευση όλων των ατόμων από μικρή ηλικία και η ενίσχυση της αυτοεκτίμησής τους.
- H εκπαίδευση των υποκειμένων που έχουν ήδη εμπλακεί στο φαινόμενο σε νέες συμπεριφορές και η θεραπεία τους.
- Ο περιορισμός των κακοποιητών όταν δεν είναι διατεθειμένοι να μπουν σε διαδικασία αλλαγής συμπεριφοράς.
Ειδικά τα παιδιά, πρέπει να γνωρίζουν τα δικαιώματά τους, να σέβονται τον εαυτό τους και τους άλλους και να μπορούν να δίνουν εναλλακτικές λύσεις στα προβλήματά τους (όχι με βία)
Τέλος, τα αναφαίρετα δικαιώματα των παιδιών συνοψίζονται με απλά λόγια στο http://www.0-18.gr/downloads/entipo_simbasi_ex.pdf. Νερό, φαγητό, υγεία, ρούχα, σπίτι, καθαριότητα, εθνικότητα, θρησκεία, ειρήνη, ελευθερία έκφρασης, μόρφωση, παιχνίδι και διασκέδαση είναι μόνο μερικά από αυτά. Ας προσπαθήσουμε όλοι να ευαισθητοποιηθούμε ουσιαστικά, να ενημερώσουμε, επαγρυπνούμε και προφυλάσσουμε τα παιδιά, ώστε η Ημέρα του Παιδιού να αποτελεί πλέον μόνο αφορμή χαράς και όχι προβληματισμών…
