Στο πλαίσιο της κρίσης της πανδημίας, που βιώνουμε συλλογικά, σήμερα, το συγκεκριμένο εργαστήριο θα μπορούσε να αξιοποιηθεί, με τις απαραίτητες προσαρμογές, ως πρόσκληση για να έρθουμε σε επαφή, να ψηλαφίσουμε και να συνδεθούμε με τις ανοίκειες εσωτερικές πλευρές μας, που μας φοβίζουν. Σαν μία γέφυρα ομαλής μετάβασης σε αναπόφευκτους μετασχηματισμούς και νοηματοδοτήσεις, στους οποίους μας προσκαλεί η νέα συνθήκη.
Το εργαστήριο με τίτλο: Δουλεύοντας με το ανοίκειο: Φωνές που περιορίζουν και φωνές που διευκολύνουν την συμπερίληψη. Προ(σ)κλήσεις για Ηθικό Αναστοχασμό, Καταξιωτικά βλέμματα και Καταξιωτικές πρακτικές, άρχισε να αναδύεται ως ιδέα τον χειμώνα του 2017, μέσα σε ένα συνεχή διάλογο με την Άννα Κιαπόκα, καθώς ξεκινήσαμε να εργαζόμαστε συστηματικά, σε οργανισμούς παιδικής προστασίας και ακόλουθα με ομάδες θετών και ανάδοχων γονέων.
Μας απασχόλησε πολύ τότε, με αφορμή αυτές τις δράσεις και άρχισε να έρχεται στο κέντρο του διαλόγου μας το ζήτημα του ηθικού αναστοχασμού, καθώς η παιδική προστασία και συχνά και η υιοθεσία συνδέονται άμεσα ή έμμεσα με την εγκατάλειψη, την κακοποίηση και τον αντίστοιχο κυρίαρχο λόγο, σχετικά με την προστασία ή την φροντίδα.
Στη συνέχεια, τον Μάιο του 2018, αρχικά με αφορμή τη συζήτηση για το δικαίωμα της υιοθεσίας σε ομόφυλα ζευγάρια θεωρήσαμε ως ηθική, διαλογική ευθύνη να πάρουμε μια θέση στον δημόσιο διάλογο[1], ενώ το καλοκαίρι του 2018, με αφορμή την αυτοκτονία ενός μαθητή σε ένα σχολείο της Αργυρούπολης, αισθανθήκαμε εκ νέου την ανάγκη να τοποθετηθούμε δημόσια για μια σειρά από ζητήματα που συνδέονται με τη σχολική βία και τον κοινωνικό αποκλεισμό[2].
Αυτές οι δράσεις, όπως και άλλες που ακολούθησαν στη συνέχεια, μας οδήγησαν στην ανάγκη να εργαστούμε σχετικά με την αναγνώριση και την κατανόηση των φωνών και των εσωτερικών πλευρών του πολυφωνικού εαυτού που διευκολύνουν ή περιορίζουν στην κατανόηση του ανοίκειου, ακόμα και όταν αυτό είναι αποτρόπαιο και συνδέεται με τη βία.
Η βασική μας ιδέα, την οποία διδαχτήκαμε από τους P. Lang & E. McAdam είναι ότι αν αναγνωρίσουμε αυτές τις φωνές, μπορούμε να αναστοχαστούμε για τις μετακινήσεις στις οποίες μας προσκαλούν, ώστε να βαθύνουμε την ενσυναίσθηση και να συνδεθούμε μέσω μιας εξωσκόπησης[3] με ό,τι φαντάζει ανοίκειο ή ξένο στην εμπειρία μας.
Αυτή η θέση αφορά ακόμα και την κατανόηση του αποτρόπαιου, καθώς ακόμα και εκεί, χρειάζεται να μπορέσουμε να συνδεθούμε μαζί του, ώστε να το προσκαλέσουμε σε αλλαγές. Αυτό, για παράδειγμα, το βρίσκουμε αναγκαίο στην περίπτωση των παιδιών που αποτελούν τους θύτες σε ιστορίες κακοποίησης μεταξύ ομοτίμων και ορισμένοι/ες από εμάς το έχουμε βιώσει έντονα, καθώς έχουμε εργαστεί με την βία ή την κακοποίηση στα οικογενειακά συστήματα.
Στην συνέχεια, η δουλειά μας διευρύνθηκε, μέσα από την συνεργασία με συλλογικότητες από τη ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα, καθώς και μέσα από την δική μας εκπαίδευση σε ζητήματα έμφυλων ταυτοτήτων και αποκλεισμών, οι οποίοι συνδέονται με τον σεξουαλικό προσανατολισμό, την ταυτότητα και την έκφραση φύλου.
Το να εργαστούμε με τον ηθικό αναστοχασμό, όντας συνδεδεμένες/-οι με το κοινωνικοπολιτισμικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο δρούμε, μας έδωσε την ευκαιρία να κατανοήσουμε όλες εκείνες τις κατασκευές ή τις πρακτικές στις θεωρίες μας που συχνά, παρά την επιθυμία μας, μάς προσκαλούν να ενισχύσουμε τους κυρίαρχους κοινωνικούς λόγους που οδηγούν στον κοινωνικό αποκλεισμό ή τις διακρίσεις (π.χ. στην εργασία μας με πρόσφυγες ή οικογένειες με διαφορετική κουλτούρα ή άτομα που έχουν διαφορετικό σεξουαλικό προσανατολισμό).
Ακόμα, αναγνωρίσαμε, εκ των υστέρων, ότι συχνά, ακολουθούσαμε μια εσωτερική φωνή που προερχόταν από τον/την προσωπικό/ή εαυτό/η, η οποία μας προσκαλούσε στη δικαιοσύνη ή την ισότητα, χωρίς να δώσουμε χώρο για αναστοχασμό σχετικά με το εάν η γλώσσα μας συνομιλεί λειτουργικά με τα πλαίσια αναφοράς, όπως για παράδειγμα όταν προετοιμάζαμε μια παρέμβαση σε ένα σχολείο που είχε επιφυλάξεις, σχετικά με την υποδοχή μεταναστών στις σχολικές τάξεις ή όταν εργαζόμαστε με επαγγελματίες ψυχικής υγείας, σχετικά με ζητήματα ετεροκανονικότητας.
Έτσι, το εργαστήριο δημιουργήθηκε μέσα από την εκτίμηση ότι η πρόσκληση να συνδεθούμε ως συστημικοί/ες θεραπευτές/τριες με τα ζητήματα της σχεσιακής και ηθικής υπευθυνότητας είναι ένα καίριο ζήτημα, σε μια περίοδο που αυξάνονται οι φωνές που προσκαλούν σε περιθωριοποίηση, ρατσισμό και κοινωνικούς αποκλεισμούς.
Διαβάστε σχετικά: Πρακτικές συμβουλές για ανάδοχους γονείς
Αναλυτική παρουσίαση του εργαστηρίου
Πριν προχωρήσουμε στην περιγραφή του εργαστηρίου για τον ηθικό αναστοχασμό, επιθυμούμε να αναφερθούμε στα θεωρητικά αποθέματα και στις πηγές γνώσης από τις οποίες εμπνευστήκαμε και συνεχίζουμε να εμπνεόμαστε, για την συγκεκριμένη πρακτική όπως είναι οι ιδέες των P. Lang & E. McAdam, της H. Anderson, του Μ. Μπαχτίν, του J. Deridda, του M. White, καθώς και δικών μας πρωτότυπων κειμένων.
Στο εργαστήριο αξιοποιούμε ορισμένες βασικές ιδέες από αυτά τα κείμενα, οι οποίες συνδέονται με την διερεύνηση των επιδράσεων που ασκούν στην εργασία ενός φροντιστή, μιας συμβούλου ή μιας θεραπεύτριας οι κυρίαρχοι κοινωνικοί λόγοι σχετικά με την ηθική, την συμπερίληψη ή τον αποκλεισμό.
Στο εργαστήριο μάς ενδιαφέρει να προσκαλέσουμε σε ένα διάλογο για την αξιοποίηση των ρωγμών, που δημιουργούν ρήγματα στον κυρίαρχο λόγο και για το πώς η εξουσία και η κυριαρχία μάς αφορούν ως στοιχεία του διαλόγου, φέρνοντας στο προσκήνιο μια γλώσσα που προσκαλεί στην περιέργεια, στην ανοικτότητα και τελικά στην συμπερίληψη ή τουλάχιστον στην προσπάθεια ψηλάφησης του ανοίκειου.
Εισαγωγικό φύλλο εργασίας 1
Προσκαλούμε τους ανθρώπους που εργαζόμαστε να συγκροτήσουν μικρές ομάδες και να μοιραστούν μερικές βασικές ιδέες για το πώς κατανοούν την έννοια του ηθικού αναστοχασμού.
Στη συνέχεια να συν-κατασκευάσουν ένα σενάριο συνάντησης με μία υποθετική ή πραγματική οικογένεια ή άτομο, η οποία/το οποίο δεν εντάσσεται στον μέσο όρο των οικογενειών/ατόμων με τις οποίες/τα οποία εργάζονται και να συζητήσουν για τα συναισθήματά τους, καθώς και ποια στοιχεία τους φαίνονται ως ξένα ή ανοίκεια, στο σενάριο.
Το διαφορετικό αυτής της οικογένειας ή του ατόμου μπορεί να είναι κάποιο χαρακτηριστικό που συνδέεται λ.χ. με την σεξουαλικότητα, την ταυτότητα, την κουλτούρα, τον πολιτισμό, τον τρόπο οργάνωσης ή ορισμένες ιδιότητες.
Προτείνουμε να αξιοποιηθούν αυτές οι οικογένειες ή τα άτομα ως περσόνες[4] (ως θεατρική μάσκα, που χρησιμοποιούσαν στο αρχαίο θέατρο, την οποία και ήταν υποχρεωμένοι να φορούν οι ηθοποιοί, για να ταυτίζονται με τον αντίστοιχο ρόλο και να του δίνουν φωνή), για να εργαστούμε ως εξής:
Α) Κάθε ομάδα δημιουργεί μια αναπαράσταση αυτής της οικογένειας ή του ατόμου και εργάζεται αξιοποιώντας ως υλικό εργασίας, χρωματιστές κιμωλίες, κατά προτίμηση, σε βελουτέ χαρτί.
Στη συνέχεια, οι περσόνες «παρουσιάζονται» στην ολομέλεια και διαλέγουμε μία από αυτές για να εργαστούμε.
Εισαγωγικό φύλλο εργασίας 2
Τοποθετούμε αυτήν την περσόνα στο κέντρο και δημιουργούμε με ένα brainstorming, ένα χάρτη του πολυφωνικού εαυτού.
Στο εργαστήριο αξιοποιούμε τις περιοχές οργάνωσης της ανθρώπινης εμπειρίας[5] και εντοπίζουμε τα ακόλουθα:
- Φωνές, συναισθήματα και πλευρές ενός πολυφωνικού εαυτού, οι οποίες προσκαλούν σε δυνατότητες σύνδεσης, που διευκολύνουν τον συντονισμό και μία λειτουργική συν-κατασκευή με την οικογένεια ή το άτομο ως σύστημα (λειτουργικές δομικές συζεύξεις).
- Φωνές που περιορίζουν ή που ενισχύουν την αποσύνδεση, την κλειστότητα του οικογενειακού συστήματος/ατόμου ή αποκλείουν ορισμένα μέλη της οικογένειας ή ορισμένες πλευρές του ατόμου (μη λειτουργικοί τρόποι σύνδεσης).
Προσκαλούμε τα μέλη να συζητήσουν με ποιες περιοχές συνδέονται αυτές οι φωνές, έχοντας στο νου μας τα ακόλουθα ερωτήματα:
- Το ανοίκειο αναδύεται από τα χαρακτηριστικά της οικογένειας/του ατόμου ή εξωτερικά, από το πλαίσιο; Π.χ. μια οικογένεια Τουαρέγκ ή ένα άτομο που προέρχεται από αυτή την φυλή πώς θα αντιμετωπιζόταν στην Ελλάδα από έναν θεραπευτή & πώς στο πλαίσιο της;
- Πώς εξερευνούμε το ανοίκειο σε οικογένειες/άτομα που βρίσκονται στη μετάβαση μεταξύ δύο διαφορετικών πολιτισμικών και ηθικών πλαισίων, που μεταξύ τους υπάρχει χάσμα (η απόσταση ανάμεσα στις εσωτερικές κουλτούρες είναι πολύ μεγάλη και παράλληλα, δεν υπάρχει συντονισμός στο dreaming και τις επιθυμίες των μελών της);
- Πώς θα ήταν αν ο θεραπευτής λειτουργούσε περισσότερο ως ανθρωπολόγος, αναζητούσε, δηλαδή, τη λειτουργικότητα των ανοίκειων οικογενειακών/προσωπικών σχημάτων στο ιστορικό & πολιτισμικό τους πλαίσιο και ποιες προσαρμογές θα έκανε στη θεωρία του;
Κύριο φύλλο εργασίας 3
Στη δεύτερη και κύρια φάση του εργαστηρίου προσκαλούμε τους συμμετέχοντες/-ουσες να εργαστούν, σε μικρές ομάδες, αξιοποιώντας κείμενα, τα οποία αποτελούν τη θεωρητική βάση πλαισίωσης του εργαστηρίου, καθώς και κείμενα από μαρτυρίες ανθρώπων που έχουν υποστεί διακρίσεις και αποκλεισμό[6]. Σε κάθε ομάδα δίνονται δύο διαφορετικά κείμενα εργασίας, ενώ όλες οι ομάδες εργάζονται με στόχο να απαντήσουν στο ίδιο ερώτημα, όπως αυτό παρουσιάζεται ακολούθως ως προτεινόμενο θέμα διαλόγου:
Γράψτε σε ένα χαρτί όλα τα συναισθήματα, τις ιδέες, τις πεποιθήσεις και τις δράσεις που συνδέονται με εσάς, όταν εργάζεστε με μια οικογένεια ή ένα άτομο που έχει διαφορετική οργάνωση, διαφορετικό πολιτισμό από τις οικογένειες ή τα άτομα, με τις οποίες/τα οποία έχετε συνηθίσει να εργάζεστε.
- Αναστοχαστείτε σχετικά με το ποιες εσωτερικές φωνές κυριαρχούν και εάν αυτές ευνοούν μια λειτουργική συν-κατασκευή με το άτομο/την οικογένεια.
- Αναρωτηθείτε εάν εμπλέκεστε σε ένα εσωτερικό διάλογο σχετικά με τον έλεγχο ή τη διαμάχη για τα ηθικά ζητήματα μεταξύ των μελών αυτής της οικογένειας ή συγκεκριμένων πλευρών του ατόμου.
- Αναστοχαστείτε σχετικά με ενδεχόμενες μετακινήσεις στην aισθητική, στη γλώσσα ή στο βλέμμα σας
Εισαγωγικό φύλλο εργασίας 4
Προσκαλούμε τα μέλη να εργαστούν δημιουργώντας έναν ήλιο ικανοτήτων και ηθικών δεξιοτήτων, οι οποίες προκύπτουν από την εμπειρία που έχουν ως επαγγελματίες μέχρι σήμερα.
Κάθε ομάδα δημιουργεί τον δικό της ήλιο ηθικών δεξιοτήτων.
Οι ηθικές δεξιότητες, που συνδέονται με την Ηθική Νοημοσύνη όπως ορίζονται βιβλιογραφικά, σύμφωνα με την M. Borba[7], περιλαμβάνουν 7 βασικές διαστάσεις:
- Ενσυναίσθηση
- Συνείδηση
- Αυτοέλεγχος
- Σεβασμός
- Καλοσύνη
- Ανεκτικότητα
- Δικαιοσύνη
Εισαγωγικό φύλλο εργασίας 7
Προσκαλούμε τα μέλη των μικρών ομάδων να επανασυνδεθούν με τις περσόνες που δημιούργησαν αρχικά και να αναστοχαστούν ατομικά και ομαδικά αν έχει αλλάξει κάτι στο πεδίο της αισθητικής, σχετικά με τη γλώσσα περιγραφής και το βλέμμα της κατανόησης, για την οικογένεια και το σενάριο που συν-κατασκεύασαν.
Επίσης να συζητήσουν, εάν κάτι από τα ακόλουθα τους διακινεί:
- Οι συνομιλίες και οι αναστοχασμοί σχετικά με τον πολιτισμό και την κουλτούρα του ανοίκειου, προσκαλούν σε μετακινήσεις, σε διαφορετικές, καινούργιες δράσεις και πρακτικές; Αυτές οι μετακινήσεις συνδέονται με μια θέση περιέργειας, «ασέβειας» και «μη γνώσης» σε σχέση με τις οικείες θεωρίες;
Σε αυτή την καινούργια θέση θα έκριναν σκόπιμο και βοηθητικό για τη διεύρυνση της γραμματικής τους να τροποποιήσουν το αρχικό σχέδιο, εμπλουτίζοντάς το με σημάδια που παραπέμπουν σε μια διευρυμένη αίσθηση αξιοπρέπειας της περσόνας;
Μπορούν να επεξεργαστούν το αρχικό σχέδιο με την κιμωλία, με τα δάκτυλα τους, αφήνοντας αχνά σημάδια στην παλιά ζωγραφιά;
Διαβάστε σχετικά: Συνεχιζόμενη ενδυνάμωση και φροντίδα ανάδοχων γονέων με βάση το Συνθετικό Συστημικό Μοντέλο Καταξιωτικής Διερεύνησης - Α' Μέρος
Εισαγωγικό φύλλο εργασίας 8
Ολοκληρώνοντας το εργαστήριο, προσκαλούμε σε αναστοχασμό, σχετικά με το ποιες ιστορίες αναδύονται όταν υπερισχύουν οι κυρίαρχοι κοινωνικοί λόγοι και ποιες παραμένουν ανείπωτες ή ανήκουστες.
Επίλογος
Στον πολυφωνικό και διαλογικό εαυτό τίποτα δεν είναι περιττό, οι παλιές μας πρακτικές, οι προκαταλήψεις μας ή τα στερεότυπα, τα συναισθήματα για το ανοίκειο αποτελούν πάντα μια δεξαμενή, που μπορεί να τροφοδοτεί αλλαγές, διαφοροποιήσεις, μετακινήσεις και ασυνέχειες και να οδηγεί στη σύνδεση με αποθέματα, που μας εμπλουτίζουν ή μας προσκαλούν σε μετακινήσεις στη γλώσσα, στη ματιά μας και στο σύνολο της γραμματικής μας.
Στο πλαίσιο της κρίσης της πανδημίας, που βιώνουμε συλλογικά, σήμερα, το συγκεκριμένο εργαστήριο θα μπορούσε να αξιοποιηθεί, με τις απαραίτητες προσαρμογές, ως πρόσκληση για να έρθουμε σε επαφή, να ψηλαφίσουμε και να συνδεθούμε με τις ανοίκειες εσωτερικές πλευρές μας, που μας φοβίζουν. Σαν μία γέφυρα ομαλής μετάβασης σε αναπόφευκτους μετασχηματισμούς και νοηματοδοτήσεις, στους οποίους μας προσκαλεί η νέα συνθήκη. Δουλεύοντας με το ανοίκειο, δουλεύουμε ουσιαστικά, με την εξοικείωση με την αβεβαιότητα.
Το άρθρο έγινε σε συνεργασία με την Άννα Κιαπόκα Ψυχολόγος - Κοινωνική Λειτουργός MSc- Οικογενειακή Θεραπεύτρια.
Βιβλιογραφία:
[2] https://tvxs.gr/news/egrapsan-eipan/sxoliki-biakai-prolipsi-stin-sxoliki-koinotita.
[3] https://www.romankrznaric.com/outrospection/2012/12/03/1777
[4] Για την κατανόηση της περσόνας δες Κ. Γεωργουσόπουλος στο http://www.greeklanguage.gr/greekLang/modern_greek/tools/corpora/corpora/content.html?t=2,3063
[5] για την κατανόηση των περιοχών οργάνωσης της ανθρώπινης εμπειρίας δες σχετικό άρθρο που έχουμε δημοσιεύσει στο περιοδικό ΜΕΤΑΛΟΓΟΣ , τεύχο
[6] Τα κείμενα που αξιοποιούμε διαφέρουν ανάλογα τη στοχοθεσία και τη θεματική του εργαστηρίου.
[7] δες αναλυτικά στο http://www.micheleborba.org/Pages/7virtues.htm
