Κάθε φορά που ο πατέρας συµβάλλει έµπρακτα στη διαµόρφωση της προσωπικότητας του παιδιού του είναι πολύ πιθανό να ανακαλύπτει και ο ίδιος κοµµάτια του δικού του εαυτού, άγνωστα µέχρι εκείνη τη στιγµή ή καλά κρυµµένα, αλλά σηµαντικά και απαραίτητα και στη δική του ζωή.
Με αφορμή την Ημέρα του Πατέρα, η Ελισσάβετ Μπαρμπαλιού γράφει για την πατρότητα, τη νέα διάσταση της ανδρικής ταυτότητας.
Για αιώνες η ανδρική ταυτότητα συνδιαµορφωνόταν και συµβάδιζε µε τις εκάστοτε κοινωνικοοικονοµικές συνθήκες, αντανακλώντας ταυτόχρονα τις κυρίαρχες αντιλήψεις περί ανδρισµού, ενώ τις περισσότερες φορές ήταν συνυφασµένη µε χαρακτηριστικά γνωρίσµατα, όπως η σωµατική δύναµη, η επιβολή ελέγχου και εξουσίας, η φιλοδοξία, η σκληράδα και ο ανταγωνισµός.
Μεταγενέστερα, τα στοιχεία που επικράτησαν σε µεγάλο βαθµό και πλαισίωσαν την ανδρική ταυτότητα περιορίστηκαν στην απόκτηση χρηµάτων µέσω της εργασίας, στο κύρος που απορρέει από την κοινωνική θέση, στην αποσιώπηση της συναισθηµατικής πλευράς του άνδρα, ενώ σε σχέση µε τον πατρικό του ρόλο τα στοιχεία αυτά εξαντλήθηκαν στην έννοια του ‘’χορηγού’’ υλικών αγαθών, διατηρώντας σε µεγάλο βαθµό την έλλειψη επικοινωνίας και συναισθηµατικής εγγύτητας µε τα παιδιά του.
Μέσα σε αυτές τις συνθήκες ο πατρικός ρόλος δεν κατάφερε να ευοδώσει και να αποκτήσει τη σηµασία που έχει αρχίσει να παίρνει σήµερα, καθώς επισκιάστηκε από τη σκληρή και άτεγκτη ανδρική πλευρά που εκφράστηκε αρχικά µε την πατριαρχία και στη συνέχεια µέσα από τη φυσική και συναισθηµατική του απουσία από την οικογένειά του.
Τα τελευταία χρόνια όµως κάτι αρχίζει να αλλάζει. Η έννοια της πατρότητας µοιάζει να επαναπροσδιορίζεται και να εξελίσσεται σαν µια συνθήκη ιδιαίτερα σηµαντική αλλά και απαραίτητη για την καλή ψυχοσυναισθηµατική υγεία ολόκληρου του οικογενειακού συστήµατος, του οποίου µέρος είναι και ο ίδιος ο άνδρας.
Ο Recalcati (2016) προσδιορίζει µε ρεαλιστικό τρόπο τη σηµασία της πατρότητας, κάνοντας λόγο για τη µετάβαση από την εποχή της αµετάκλητης δύσης του πατέρα στην εποχή του Τηλέµαχου, ο οποίος ατενίζει το πέλαγος, προσδοκώντας να επιστρέψει κάτι από τον πατέρα. Ωστόσο από το πέλαγος αναφέρει, δεν επιστρέφουν µνηµεία, αήττητοι στόλοι, κοµµατικοί ηγέτες, ισχυροί και χαρισµατικοί αρχηγοί, άνθρωποι – θεοί…, αλλά.. πατέρες εύθραστοι, ευάλωτοι,…ωροµίσθιοι δάσκαλοι, µετανάστες, εργάτες, απλοί µάρτυρες τού πώς µπορεί να µεταδοθεί στα παιδιά και στις νέες γενιές η πίστη στο µέλλον, η έννοια του ορίζοντα…. Ο πατέρας για τον οποίο µιλάει, είναι ένας πατέρας εξανθρωπισµένος, ανίκανος να πει ποιο είναι το νόηµα της ζωής αλλά ικανός να δείξει µέσα από τη µαρτυρία του προσωπικού του βίου ότι η ζωή µπορεί να έχει νόηµα (σελ.13-14).
Τα µεγάλα οφέλη της πατρότητας
Μόλις τις τελευταίες δεκαετίες οι ερευνητικές µελέτες έδωσαν την απαραίτητη σηµασία στον πατρικό ρόλο και στην επιρροή που αυτός έχει για την υγιή ανάπτυξη των παιδιών. Μέχρι τότε δεν είχε δοθεί η ανάλογη σηµασία στον ρόλο του πατέρα, ενώ το βάρος έπεφτε αποκλειστικά στη µητέρα, µε τον ρόλο της οποίας συνδεόταν οποιοδήποτε σύµπτωµα ή δυσκολία εµφάνιζε το παιδί της στα διάφορα στάδια της ανάπτυξής του.
Ο καταξιωµένος κοινωνιολόγος Dr Popenoe, ένας από τους πρωτοπόρους ερευνητές αναφορικά µε την ανάδειξη της σηµαντικότητας του πατρικού ρόλου, αναφέρει χαρακτηριστικά: Η οικογενειακή ζωή για τους άνδρες λειτουργεί ως µια εξαιρετικά σηµαντική πολιτιστική δύναµη. Τους ενθαρρύνει να αναπτύξουν γνωρίσµατα όπως η σύνεση, η συνειδητότητα, η ειλικρίνεια, η εµπιστοσύνη, η κατανόηση των άλλων και η ενσυναίσθηση, οδηγώντας τους σε προσωπικά επιτεύγµατα.
Έκτοτε παρατηρείται ένας ολοένα αυξανόµενος αριθµός ερευνών που επιβεβαιώνει το γεγονός ότι η ενεργός συµµετοχή των πατέρων στη ζωή των παιδιών τους είναι σηµαντική, καθώς δρα πολυεπίπεδα, εξασφαλίζοντάς τους την οµαλή µετάβαση προς τη συναισθηµατική τους αυτονόµηση, καθώς και την ικανότητά τους για δηµιουργία σύνθετων κοινωνικών και διαπροσωπικών σχέσεων. Πιο συγκεκριµένα, η φυσική και συναισθηµατική πατρική παρουσία συνδέεται µε επιτυχίες στις σχολικές και ακαδηµαϊκές επιδόσεις των παιδιών τους αλλά και µεταγενέστερα στην επαγγελµατική τους σταδιοδροµία, (Amato, 1994, Flouri, 2005). Επιπλέον συµβάλλει στην καλή ψυχική τους υγεία, (παρατηρούνται λιγότερα καταθλιπτικά στοιχεία, Dubowitz et al., 2001), και στην προσωπική τους ευτυχία (Flouri, 2005).
Οι πατέρες προετοιµάζουν τα παιδιά τους για τις προκλήσεις της ζωής, ασκώντας τα στις αρετές όπως η αγάπη, η υποµονή, ο σεβασµός προς τους άλλους, η ανάληψη της προσωπικής ευθύνης και του καθήκοντος. Οι πατέρες επίσης εισάγουν τους κανόνες στην καθηµερινή ζωή των παιδιών τους, καθώς και την έννοια της πειθαρχίας, της δικαιοσύνης και της αµεροληψίας. Ο Skynner (1998), επισηµαίνει τη συµβολή του πατέρα στην επιβολή της τάξης και των ορίων στο σπίτι, καθώς η έλλειψη αυτή συνδέεται µε συµπεριφορικές δυσλειτουργίες και διαταραχές στα παιδιά. Παρατήρησε ότι η παθητικότητα των πατέρων και η αδυναµία τους να παρεµβαίνουν, όπου χρειαζόταν, µαζί µε το γεγονός ότι η ευθύνη της πειθαρχίας αφηνόταν αποκλειστικά στη µητέρα, διαταράσσουν την ηρεµία ολόκληρου του οικογενειακού συστήµατος. Στις περιπτώσεις όµως που ο πατέρας αποφάσιζε να δραστηριοποιηθεί και να αναλάβει περισσότερες ευθύνες στην επιβολή ορίων και να παίξει έναν πιο ξεκάθαρο ρόλο, τα προβλήµατα συµπεριφοράς των παιδιών µειώνονταν δραστικά, ενώ επανερχόταν η ηρεµία στο οικογενειακό σύστηµα.
Κάθε φορά που ο πατέρας συµβάλλει έµπρακτα στη διαµόρφωση της προσωπικότητας του παιδιού του είναι πολύ πιθανό να ανακαλύπτει και ο ίδιος κοµµάτια του δικού του εαυτού, άγνωστα µέχρι εκείνη τη στιγµή ή καλά κρυµµένα, αλλά σηµαντικά και απαραίτητα και στη δική του ζωή.
Σύµφωνα µε τον Gottman (2011), ένας πατέρας µπορεί να επηρεάσει τα παιδιά του έτσι όπως δεν µπορεί µια µητέρα, ενώ η επιρροή του έχει µεγάλη διάρκεια και ισχύ. Τα αγόρια µέσα από την πατρική σχέση µαθαίνουν τον αυτοέλεγχο και την αναβολή της ικανοποίησής τους για ευθετότερο χρόνο, γίνονται συµπονετικοί ενήλικες, έχουν µακροβιότερους και πιο ευτυχισµένους γάµους. Στον αντίποδα, τα αγόρια που βιώνουν την πατρική απουσία δυσκολεύονται να βρουν την ισορροπία ανάµεσα στην ανδρική διεκδικητικότητα και την αυτοσυγκράτηση. Πολλοί ψυχολόγοι πιστεύουν, αναφέρει, ότι το τραχύ πατρικό στυλ του θορυβώδους παιχνιδιού χαράσσει µια σηµαντική δίοδο που διευκολύνει τη µάθηση των συναισθηµάτων στα παιδιά…
Τα παιχνίδια αυτά επιτρέπουν στο παιδί να βιώσει τη συγκίνηση του µικρού ελεγχόµενου φόβου, ενώ ταυτόχρονα το διασκεδάζουν και το ευχαριστούν. Του µαθαίνουν τον τρόπο να παρατηρεί και να αντιδρά στα επικοινωνιακά σήµατα του πατέρα του για να βιώσει µια θετική εµπειρία. Από την εµπειρία των παιχνιδιών µε τον µπαµπά έχει µάθει να διαβάζει τα µηνύµατα των άλλων… (σελ.200). Ένας πατέρας µπορεί επιπλέον να µεταδώσει στο παιδί του τη γνώση να αγαπάει και να φροντίζει τόσο τον εαυτό του όσο και τους άλλους, προσφέροντάς του ένα καταφύγιο ασφάλειας και προστασίας, όταν χρειάζεται.
Κάθε φορά που ο πατέρας συµβάλλει έµπρακτα στη διαµόρφωση της προσωπικότητας του παιδιού του είναι πολύ πιθανό να ανακαλύπτει και ο ίδιος κοµµάτια του δικού του εαυτού, άγνωστα µέχρι εκείνη τη στιγµή ή καλά κρυµµένα αλλά σηµαντικά και απαραίτητα και στη δική του ζωή (Μπαρµπαλιού, 2016). Πρόκειται για µια µορφή αυτογνωσίας κατά την οποία µοιάζει να ανοίγεται µπροστά του ένας ενδιαφέρον ανεξερεύνητος κόσµος, ο οποίος του προσφέρει µια διαφορετική οπτική της πραγµατικότητας που µας περιβάλλει και η οποία φαίνεται ότι µπορεί να λειτουργήσει ως διέξοδος σε πολλά αδιέξοδα της καθηµερινότητάς του. Μοιάζει µε άλλα λόγια να χτίζεται µια νέα πραγµατικότητα από την αρχή, καθώς ανακατασκευάζονται πεποιθήσεις, στερεοτυπικοί ρόλοι και αξίες, δίνοντας καινούργιο νόηµα στη ζωή του.
Η βαθιά σχέση που σταδιακά δηµιουργείται ανάµεσα στον πατέρα και στο παιδί του αποτελεί για τον άνδρα πηγή ευχαρίστησης και ικανοποίησης. Ο συναισθηµατικός πλούτος που απορρέει από αυτή τη σχέση τον απελευθερώνει αλλά και τον κινητοποιεί σε τέτοιο βαθµό ώστε να ξεπερνάει δυσκολίες και εµπόδια, ενώ πολλές φορές λειτουργεί ως µοχλός αλλαγής σε δικά του προσωπικά ζητήµατα.
Η µετάβαση στην πατρότητα σύµφωνα µε τις Δραγώνα & Ναζίρη (1995) αναδεικνύει νέα συναισθήµατα και δυνατότητες στον άνδρα. Η έννοια της ευθύνης, που αποτελεί βασική συνιστώσα του προβληµατισµού των περισσοτέρων ανδρών, δεν συναρτάται µόνο µε µια αίσθηση βάρους και δέους, αλλά και µε ένα είδος δηµιουργικής πρόκλησης που ανοίγει νέους ορίζοντες στη ζωή ενός άνδρα…(σελ.94).
Στην ελληνική πραγµατικότητα παρατηρείται µια µετατόπιση στη στάση των Ελλήνων πατέρων σε σχέση µε την ενασχόλησή τους στο µεγάλωµα των παιδιών τους, γεγονός πολύ ενθαρρυντικό και αισιόδοξο. Διαφαίνεται ότι συντελούνται αλλαγές, έστω και αν συµβαίνουν µε αργό ρυθµό. Πιο συγκεκριµένα, σύμφωνα με έρευνα του ΚΕΘΙ (2007), φαίνεται ότι ο Έλληνας πατέρας θα πάρει ικανοποίηση από τα παιδιά του, θα εµπλακεί στη φροντίδα τους σε µεγάλο βαθµό, κάτι που δεν συνέβαινε παλαιότερα, χωρίς αυτό όµως να σηµαίνει ότι έχει σταµατήσει να θεωρεί µεγάλη ευθύνη και δέσµευση το µεγάλωµά τους .
Οι συνέπειες της πατρικής απουσίας
Η ανεπαρκής αίσθηση εαυτού, που δηµιουργείται από τη συναισθηµατική πατρική στέρηση, συνοδεύεται από µεγάλη εσωτερική σύγχυση, καθώς και την ύπαρξη δυσφορικών συναισθηµάτων όπως θυµός, ενοχή, θλίψη, τα οποία ζητούν διέξοδο και συνήθως εκτονώνονται µε επικίνδυνες συµπεριφορές. Σύµφωνα µε πολλούς κοινωνικούς επιστήµονες η βασική αιτία πολλών ατοµικών και κοινωνικών προβληµάτων συνδέεται µε την έλλειψη δέσµευσης του πατέρα στη ζωή των παιδιών του. Η εγκληµατικότητα των ανηλίκων, η κατάχρηση ναρκωτικών και αλκοόλ, η εφηβική εγκυµοσύνη, η παιδική φτώχεια, βίαιες και επιθετικές συµπεριφορές µπορούν να εντοπιστούν άµεσα στην έλλειψη εµπλοκής του πατέρα στη ζωή των παιδιών του (Popenoe, 1996).
Το τραύµα από την πατρική στέρηση µεταφράζεται από το παιδί συνήθως ως εγκατάλειψη και συνοδεύεται από µια διαρκή αίσθηση «ορφάνιας». Πολλές φορές εσωτερικεύεται ως µια πεποίθηση αναξιότητας να αγαπηθεί εφόσον θεωρεί ότι ο ίδιος του ο πατέρας δεν το αγάπησε ποτέ. Σταδιακά χάνει την εµπιστοσύνη του στους ανθρώπους, ενώ βαθιά µέσα του ντρέπεται πολύ για την ανικανότητά του να κερδίσει την πατρική αγάπη και προσοχή.
Θεωρώντας τον εαυτό του ανεπαρκή και κατώτερο, συνήθως φοβάται να εκφράσει τα συναισθήµατά του στους άλλους, καθώς πρόκειται για τα συναισθήµατα ενός ανάξιου. Με χαµηλή αυτοεκτίµηση αισθάνεται φοβισµένο και ευάλωτο, µε αποτέλεσµα να µην τολµάει να διεκδικήσει στη ζωή του αυτά που επιθυµεί. Δεν είναι λίγες οι φορές που η ντροπή του µπορεί να κλιµακωθεί και σταδιακά να µεταµορφωθεί σε ολοκληρωτική απαξίωση του εαυτού, συνοδευόµενη από έντονα αρνητικά συναισθήµατα και αυτοκαταστροφική συµπεριφορά.
O Herzog (2001) εισήγαγε την έννοια ”πείνα για πατέρα” (father hunger) για να δηλώσει τη βαθιά ανάγκη του παιδιού για επιβεβαίωση και αποδοχή από τον πατέρα του. Η απουσία αυτή, υποστηρίζει ο Herzog, εµποδίζει την ψυχοσυναισθηµατική του ολοκλήρωση, καθώς δεν γνωρίζει πώς να διαχειριστεί τα συναισθήµατά του και να σχετιστεί µε τους άλλους. Αναφέρει ότι πρόκειται για µια καθολική επιθυµία για τον απόντα πατέρα, του οποίου η παρουσία θα µπορούσε να βοηθήσει ώστε να συγκρατήσει, να ενσωµατώσει και να επαναδιοχετεύσει τις αδιαµόρφωτες ακόµη παιδικές επιθετικές ενορµήσεις και φαντασιώσεις.
Πιο ιδιαίτερα ο αντίκτυπος της πατρικής απουσίας στον γιο, λόγω ανάγκης ταύτισης µε το ίδιο φύλο, είναι µεγάλος. Όταν ο πατέρας απουσιάζει, το κενό που αφήνει πίσω του µοιάζει δυσαναπλήρωτο, καθώς ο γιος προσπαθεί να ανακαλύψει στα τυφλά την έννοια της ανδρικής του ταυτότητας. Η αναζήτηση αυτή είναι ιδιαίτερα δύσκολη για τον ίδιο γιατί βρίσκεται εκτεθειµένος στις κυρίαρχες στερεοτυπικές ανδρικές συµπεριφορές και αντιλήψεις, τις οποίες προσπαθεί να υιοθετήσει, µε αρνητικές όµως συνέπειες για τη σωµατική και ψυχική του υγεία αλλά και για τη δηµιουργία καλών και ισότιµων διαπροσωπικών σχέσεων.
Επιπλέον χωρίς την ενεργό συµµετοχή του πατέρα στη ζωή του, ο νέος δυσκολεύεται να βρει την ισορροπία ανάµεσα στην ανδρική διεκδικητικότητα και στην αυτοσυγκράτηση, βασικές δεξιότητες για την αναζήτηση φίλων, την επιδίωξη της σχολικής επιτυχίας και την επίτευξη µελλοντικών εκπαιδευτικών και επαγγελµατικών στόχων. Αναφορικά δε µε τα κορίτσια, η έλλειψη συµµετοχής του πατέρα στη ζωή τους αυξάνει τις πιθανότητες για πρόωρη σεξουαλική δραστηριότητα, ενώ µειώνει το ενδεχόµενο να αναπτύξουν καλές σχέσεις µε τους άνδρες, όταν ενηλικιωθούν.
Ο Pittman (1995), αναφέρει ότι οι άνδρες που δυσκολεύονται είτε να ζήσουν σε οικογένειες είτε να δηµιουργήσουν οικογένειες είναι εκείνοι που δεν έχουν βρει µέσα τους τον οικογενειακό Άνθρωπο, επειδή δεν τον συνάντησαν στο πρόσωπο του πατέρα τους. Αυτοί οι άνδρες µη έχοντας βιώσει το πατρικό πρότυπο δεν καταφέρνουν να το εντοπίσουν ούτε να το εκτιµήσουν ως µοντέλο σε άλλους άνδρες, ενώ τρέχουν πάντα µακριά από την οικογενειακή ζωή, προδίδοντας τη σύζυγο και τα παιδιά τους. Υποστηρίζει τέλος, προτού αυτοί οι άνδρες µπορέσουν να αφιερωθούν σε κάτι µεγαλύτερο από τον εαυτό τους, όπως η οικογένεια…, χρειάζονται µέντορες να τους δείξουν την αξία της οικογενειακής ζωής, διαφορετικά ο ανδρισµός τους δεν θα ολοκληρωθεί αφού θα έχουν χάσει την ευκαιρία να γνωρίσουν τον εαυτό τους, που είναι και το ζητούµενο.
Επίλογος
Τις τελευταίες δεκαετίες η ανδρική ταυτότητα µοιάζει να αποκτά µια διαφορετική διάσταση, την πατρότητα. Η µέχρι πρότινος αρρενωπότητα, που ήταν τυλιγµένη στην αγριάδα του πολεµιστή και στην επαγγελµατική επιτυχία, παραχωρεί σταδιακά τη θέση της σε κάτι διαφορετικό. Ο ανδρισµός σε αυτή τη φάση ενστερνίζεται την τρυφερότητα του πατρικού ρόλου, εναρµονίζοντάς την µε στοιχεία που ήδη προϋπάρχουν.
Στο βιβλίο «Η Επιστροφή του άνδρα.Λύνοντας τη σιωπή αιώνων» αποτυπώνεται η ανδρική αυτή µετάβαση ως εξής: Ο σύγχρονος άνδρας, µέσα από τον ρόλο του πατέρα, εισάγει νέα στοιχεία στην ανδρική του ταυτότητα, στοιχεία ανθρωποκεντρικά. Αναλαµβάνοντας τη συναισθηµατική και φυσική φροντίδα των παιδιών του µπαίνει ενεργά στον νέο του ρόλο χωρίς αναστολές και ενδοιασµούς, ανταποκρινόµενος το ίδιο αποτελεσµατικά µε τη σύντροφό του. Ιδιαίτερα σήµερα, στις κρίσιµες κοινωνικοοικονοµικές συνθήκες που επικρατούν, ο σύγχρονος Έλληνας άνδρας για να ανταπεξέλθει, τόσο στον ρόλο του ως πατέρας, όσο και στα καινούργια δεδοµένα, θα χρειαστεί να ανατρέξει σε αξίες διαφορετικές από αυτές που ίσχυαν µέχρι σήµερα. Θα χρειαστεί να δείξει στο παιδί του καινούργιους δρόµους και εναλλακτικές, µε αποτέλεσµα, εκεί που δεν υπάρχει προοπτική, σταθερότητα και ασφάλεια, να τις δηµιουργήσει.
Μέσα στα αδιέξοδα της κρίσης θα του ενσταλάξει την πίστη στον εαυτό και στις ικανότητές του, θα του διδάξει να διαχειρίζεται τον φόβο και άλλα αρνητικά συναισθήµατα µε τρόπο αποτελεσµατικό, θα του µάθει να επιµένει, να αναλαµβάνει την ευθύνη των πράξεών του, να αναζητά στόχους πέρα από την απόκτηση χρηµάτων και υλικών αγαθών, όπως να δρα και να σκέφτεται συλλογικά, να µοιράζεται, να είναι άνθρωπος πάνω από όλα (σελ 340-341). Ίσως αυτή η µετάβαση της ανδρικής ταυτότητας προς την πατρότητα θέσει τις βάσεις για µια ανθρωπινότερη και πιο δίκαιη κοινωνία.
Βιβλιογραφία
- Amato, P. R. (1994). Father-child relationships, mother-child relations, and offspring psychological well-being in early adulthood. Journal of Marriage and Family, 56, 1031-1042.
- Dubowitz, H., Black, M. M., Cox, C. E., Kerr, M. A., Litrownik, A. J., Radhakrishna, A., English, D. J., Wood Schneider, M. , & Runyan, D. K., (2001). Father involvement and children’s functioning at age 6 years: A multisite study. Child Maltreatment, 6, 300-309.
- Δραγώνα, Θ. & Ναζίρη, ∆. (1995). Οδεύοντας προς την πατρότητα.Εξιχνίαση µιας παραγνωρισµένης πορείας. Αθήνα: Εξάντας
- Flouri, E. (2005). Fathering and child outcomes. West Sussex, England: John Wiley & Sons Ltd.
- Gottman, J. (2011). Η συναισθηµατική νοηµοσύνη των παιδιών. Πώς να µεγαλώσουµε παιδιά µε συναισθηµατική νοηµοσύνη. Αθήνα: Πεδίο.
- Herzog, J. (2001). Father Hunger: Explorations with Adults and Children.Hillsdale, NJ: The Analytic Press.
- ΚΕΘΙ (2007). Εγχειρίδιο για το ρόλο των ανδρών / πατέρων στην εξισορρόπηση της επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής. Αθήνα : KΕΘΙ
- Μπαρµπαλιού, Ε. (2017). Η επιστροφή του άνδρα. Λύνοντας τη σιωπή αιώνων. Αθήνα: Πεδίο.
- Μπαρµπαλιού, Ε. (2013). Η σηµαντικότητα του ρόλου του πατέρα στη ζωή και την ανάπτυξη του παιδιού σε καιρούς κρίσης. Κοινωνική Επιθεώρηση, 3, 42-43.
- Pittman, F. (1995). Ο άνδρας σε κρίση. Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα.
- Popenoe, D. (1996). Life Without Father. New York: The Free Press.
- Skynner, R. (1998). Οικογενειακές υποθέσεις. Ένας οδηγός για καλύτερες και υγιέστερες ανθρώπινες σχέσεις. Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα.
Συγγραφέας: Ελισσάβετ Μπαρμπαλιού, Ψυχολόγος, Κέντρο Συστημικής Ψυχοθεραπείας και Έρευνας
