Στον άνθρωπο παρατηρείται το εξής παράδοξο: ενώ εξυμνεί την γέννηση, όταν πρόκειται για τον θάνατο, προσπαθεί να τον ξορκίσει μέσω της άρνησής του.
Η τάση αυτή έχει ως αποτέλεσμα την δημιουργία στερεοτύπων στην συμπεριφορά των ενηλίκων, αναφορικά με το ζήτημα αυτό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της συμπεριφοράς είναι πως τα νεκροταφεία βρίσκονται πάντοτε έξω από τις πόλεις και τα χωριά, σαν μια προσπάθεια να βγάλουμε τον θάνατο από την ζωή μας.
Εκφράσεις όπως «Aς μην πούμε στο παιδί ότι πέθανε, γιατί είναι μικρό και δεν θα καταλάβει» ή «Aς μην του το πούμε τώρα που είναι διακοπές» ή «Aς πούμε ότι έφυγε για ταξίδι» είναι συνηθισμένες από τους ενήλικες, όταν θέλουν να μιλήσουν στα παιδιά για τον θάνατο. Στόχος τους είναι να τα προφυλάξουν. Αλλά να τα προφυλάξουν από τι; Από τον μοναδικό εγγυητή της ζωής, τον θάνατο! Πεθαίνουμε, ακριβώς επειδή υπάρχουμε. Ας μην ξεχνάμε, επιπλέον, πως όσο μικρό και αν είναι ένα παιδί, αντιλαμβάνεται τον θάνατο μέσω της συμπεριφοράς των ενηλίκων, της διάθεσής τους κ.α. Επίσης, δεν πρέπει να αγνοούμε ότι το παιδί είναι ισότιμο μέλος σε μια οικογένεια και δικαιούται να γνωρίζει ό,τι συμβαίνει μέσα σε αυτήν.
Για να προετοιμάσουμε τα παιδιά για το θέμα του θανάτου γενικά ένας αποτελεσματικός τρόπος είναι η βόλτα σε κάποιο νεκροταφείο κατά την διάρκεια των οικογενειακών διακοπών. Μπορούν οι γονείς να επιλέξουν αρχικά το νεκροταφείο του χωριού, το οποίο βρίσκεται μέσα στην φύση, να περιδιαβούν τους τάφους των προγόνων και να εξηγήσουν ποιοι είναι αυτοί. Ακόμη, οι εκδρομές στους αρχαιολογικούς χώρους με τάφους δίνουν την ευκαιρία για εμβάθυνση στο θέμα, καθώς και διάφορα νεκροταφεία-μουσεία ανά τον κόσμο, όπως το Pere Lachaise στο Παρίσι.
Ο θάνατος στη νηπιακή ηλικία
Θεωρείται απαραίτητο να μιλήσουμε στο παιδί για το τι έχει συμβεί τη στιγμή που θα νιώσουμε ότι μπορούμε να το κάνουμε αυτό, χωρίς να ξεσπάσουμε σε κλάματα. Προτιμότερο όλων είναι την ενημέρωση να την δώσει ο γονέας ή ο πλησιέστερος στο παιδί άνθρωπος. Το παιδί είναι προτιμότερο να μην παραβρεθεί στην κηδεία, αλλά να επισκεφτεί τον τάφο συνοδεία του εν ζωή γονέα μετά από ένα εύλογο χρονικό διάστημα, το οποίο θα επιτρέψει το ήρεμο κλίμα. Τα παραμύθια συμβάλλουν αποφασιστικά στην εξοικείωση των παιδιών με την λέξη “θάνατος”. Η κατανόηση, όμως, του νοήματος της λέξης παραμένει περιορισμένη στην φαντασιακή σκέψη αυτής της ηλικίας. Από την άλλη, οφείλουμε να προσέχουμε τις εκφράσεις που χρησιμοποιούμε, διότι τα παιδιά εκλαμβάνουν τα λόγια μας κυριολεκτικά. Εάν δηλαδή πούμε ότι ο παππούς «Έφυγε», το παιδί θα περιμένει την επιστροφή του. Αν επιλέξουμε την έκφραση «Κοιμήθηκε», θα αναμένει το πότε θα ξυπνήσει ή αν «Χάθηκε», θα ευελπιστεί στην ανεύρεσή του. Στην ηλικία των 5-6 ετών επιτρέπεται η συμμετοχή του παιδιού στην διαδικασία της ταφής υπό την προϋπόθεση της συμφωνίας από την πλευρά των παρευρισκομένων ότι θα προσπαθήσουν να διασφαλίσουν την αποφυγή ακραίων εκδηλώσεων.
Ο θάνατος στην παιδική ηλικία
Τα παιδιά από 6-10 περίπου ετών αντιλαμβάνονται τελείως διαφορετικά τον θάνατο. Σε αυτήν την περίοδο, ο θάνατος παίρνει μια επικίνδυνη μορφή, η οποία γεμίζει φόβο και άγχος το παιδί. Ωστόσο, δεν μπορεί να κατανοήσει ούτε την όλη διαδικασία που οδηγεί σε αυτόν, ούτε το πόσο ανεξέλεγκτη είναι από τον άνθρωπο. Για το λόγο αυτό, έχει ανάγκη να αποκτήσει όλες τις σχετικές με το γεγονός πληροφορίες, οδηγώντας σε μια συμπεριφορά κουραστική για τους ενήλικες, που πρέπει με υπομονή να απαντούν. Τα παιδιά αυτής της ηλικίας πολλές φορές νιώθουν ενοχές για τον θάνατο του αγαπημένου τους προσώπου και για αυτό είναι απαραίτητη μια συζήτηση με απλά και κατανοητά λόγια προκειμένου να το αποενοχοποιήσουμε. Η παρουσία του παιδιού στην κηδεία σε αυτή την ηλικία εξαρτάται και από την επιθυμία του ίδιου, αφού προηγουμένως του εξηγήσουμε επακριβώς το τι πρόκειται να συμβεί. Η συμμετοχή και άλλων παιδιών είναι ένα θετικό επιχείρημα για να προτείνουμε στα παιδιά την παρουσία τους.
Ο θάνατος στην προεφηβεία
Για παιδιά 9-13 ετών, δεν τίθεται θέμα παρανόησης. Σε αυτήν την ηλικία γνωρίζουν επακριβώς τι σημαίνει θάνατος. Ο λόγος των ενηλίκων τώρα θα πρέπει να είναι παρηγορητικός και να καταπραΰνει τον πόνο και τον θυμό του παιδιού. Το παιδί πολύ πιθανόν, επίσης, θα βασανισθεί από σκέψεις σχετικές με την ματαιότητα της ύπαρξης και την αδυναμία του ανθρώπου μπροστά στο αναπόφευκτο του θανάτου. Δεν θα πρέπει να απογοητευτούμε, ούτε και να αρνηθούμε την επιθυμία του παιδιού να παραβρεθεί στην κηδεία συνοδεία ενός φίλου του, διότι σε αυτή την φάση ο κύκλος των συνομηλίκων διασφαλίζει πολύ περισσότερο την συναισθηματική ισορροπία του παιδιού.
Τι γίνεται στην περίπτωση μιας αυτοκτονίας;
Ο τρόπος με τον οποίο θα παρουσιασθεί το γεγονός (ως επιλογή του θανούντα ή ως πράξη απελπισίας), θα επηρεάσει και τον τρόπο διαχείρισης του γεγονότος από το παιδί. Θεωρείται προτιμότερη η επιλογή της απλής παράθεσης των γεγονότων και κάποια εξήγηση του τύπου ότι «Πολλές φορές οι άνθρωποι βρίσκονται σε κάποια δύσκολη στιγμή και αναγκάζονται να κάνουν πράγματα που πληγώνουν τους οικείους τους», κ.τ.λ. Ως ιδανικότερη επιλογή προσώπου για να ανακοινωθεί το νέο στο παιδί θεωρείται ο γονέας.
Τέλος, στην περίπτωση ενός θανάτου μετά από μια χρόνια ή ανίατη ασθένεια, το παιδί θα πρέπει εξαρχής να ενημερώνεται και συνεχώς, για την πορεία της νόσου, χωρίς υπερβολές και μόνο από τους γονείς. Η ανακοίνωση της δυσάρεστης εξέλιξης θα πρέπει να γίνει πάλι από τους γονείς. Η καλύτερη συνθήκη είναι να το ανακοινώσει ο ίδιος ο ασθενής, εάν πρόκειται για κάποιον από τους γονείς. Ανάλογα πάντα με την ηλικία του παιδιού χρησιμοποιούμε κατάλληλο λεξιλόγιο και τρόπο έκφρασης.
