Ένα κείμενο που επιχειρεί να εξηγήσει γιατί κάποιοι επιζώντες σεξουαλικής βίας δεν αντέδρασαν.
Υπάρχουν πολλοί και σύνθετοι λόγοι, ψυχολογικοί, βιολογικοί και κοινωνικοί, που ένα επιζόν άτομο σεξουαλικής βίας δεν αντέδρασε την ώρα της επίθεσης ή και χρόνια ύστερα. Το παρόν κείμενο επιχειρεί να προσεγγίσει αυτό το θέμα από την ψυχο-βιολογική πλευρά. Απευθύνεται σε άτομα που έχουν την εμπειρία της σεξουαλικής βίας και νιώθουν ενοχή, ντροπή ή απορία για το πώς (δεν) αντέδρασαν όταν συνέβη το γεγονός με στόχο να παρουσιάσει τι ίσως συνέβαινε στον εγκέφαλο τη στιγμή του γεγονότος αλλά και μήνες ή χρόνια μετά.
Επίσης, το κείμενο αυτό, απευθύνεται σε όλους όσους δεν έχουν την εμπειρία του σεξουαλικής βίας και δεν τους φαίνεται λογικό γιατί κάποιο άτομο δεν έφυγε, δεν φώναξε, δεν αντέδρασε, δεν μίλησε αμέσως μετά το γεγονός ή τελικά μίλησε μετά από χρόνια.
Αυτόνομος μηχανισμός του στρες, εγκέφαλος και σώμα
Έχετε ποτέ παρατηρήσει τι νιώθετε όταν βρίσκεστε σε μία διαφωνία, όταν σας τρομάξει ένας ξαφνικός ήχος από τον δρόμο ή ακόμα κι όταν παρατηρείτε έναν τσακωμό από μακριά; Ίσως οι παλμοί της καρδιάς ανεβαίνουν, η ανάσα γίνεται ρηχή, σηκωνόμαστε να ελέγξουμε τον χώρο ή απλά μας “παγώνει το αίμα”. Οι αντιδράσεις αυτές είναι αυτόμαστες, δηλαδή ελέγχονται από τον εγκέφαλο και το νευρικό μας σύστημα και δεν περνούν από την τη σκέψη μας (Mason and Lodrick, 2013, van der Kolk, 2014).
Υπάρχουν κάποια ερεθίσματα που συχνά ο εγκέφαλός μας τα ερμηνεύει αυτόματα και ασυνείδητα ως απειλή ανεξάρτητα από το αν η απειλή είναι πραγματική και αντικειμενική. Υπό καθεστώς κινδύνου, ο στόχος του εγκεφάλου είναι ένας και μοναδικός: να μας προστατέψει. Όταν ο εγκέφαλος αναγνωρίσει ένα ερέθισμα ως επικίνδυνο, τότε συγκεκριμένες αντιδράσεις συμβαίνουν στο ανθρώπινο σώμα και νου που είναι εκτός του ελέγχου του καθώς ο οργανισμός μπαίνει σε λειτουργία επιβίωσης.
Για παράδειγμα, σύσπαση μυών, συστολή της κόρης του ματιού, παραγωγή σάλιου και ιδρώτα, διακοπή της πέψης και άλλα. Ακόμη, είναι παρατηρίσιμες οι εξής πέντε συμπεριφορές/ αντιδράσεις (ή αλλιώς “5 F”): fight (σύγκρουση), flight (φυγή), freeze (πάγωμα), friend (φιλική συμπεριφορά προς τον θύτη ή επίκληση βοήθειας) και flop (play dead, σαν λιποθυμία) (Bracha, 2004, Ogden, Minton & Pain, 2006, Lodrick, 2007, Mason and Lodrick, 2013).
Αυτή η γκάμα συμπεριφορών ονομάζεται “αυτόνομος μηχανισμός του στρες” (hyperarousal ή acute stress response) και είναι εξίσου παρατηρήσιμη και στα θηλαστικά με τα οποία έχουμε κάποια δομικά μέρη του εγκεφάλου κοινά (van der Kolk, 2014).
Το πώς θα αντιδράσει ένα άτομο σε μία απειλητική κατάσταση εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, όπως η ίδια η κατάσταση, ποια αντίδραση έφερε το επιθυμητό αποτέλεσμα στο παρελθόν και ποια όχι.
Όπως είπαμε παραπάνω, ο μοναδικός σκοπός του εγκεφάλου είναι να μας προστατέψει και συνεπώς αυτός θα διαλέξει μέσα σε κλάσματα δευτερολέπτου την αντίδραση μας. Για παράδειγμα, όταν το λιοντάρι κυνηγάει την αντιλόπη εκείνη συνήθως τρέχει, δεν επιτίθεται γιατί ο εγκέφαλός της ξέρει ότι δεν έχει καμία πιθανότητα να επιβιώσει αν ξεκινήσει μία μάχη με το λιοντάρι.
Το σημαντικό σε αυτήν την λειτουργία του εγκεφάλου είναι να καταλάβουμε ότι δεν είναι μία συνειδητή επιλογή. Είναι μία άμεση συμπεριφορά που ο εγκέφαλός μας έχει επιλέξει σχεδόν αυτόματα ζυγίζοντας την κατάσταση στην οποία είμαστε παρόντες και με τελικό στόχο να προστατέψει την ακεραιότητα μας.
Διαβάστε σχετικά: «Σπάζοντας τη σιωπή» της σεξουαλικής κακοποίησης στη θεραπεία
Τι σχέση έχει το “5 F” με την σεξουαλική βία και το σεξουαλικό τραύμα;
Σεξουαλική βία είναι κάθε σεξουαλική συμπεριφορά (για παράδειγμα σχόλια με ερωτικό περιεχόμενο, έκθεση γεννητικών οργάνων, άγγιγμα, και άλλα) χωρίς την συναίνεση των εμπλεκομένων (Mason and Lodrick, 2013, Rape crisis, 2022). Όταν ένας άνθρωπος εκτίθεται σε μία πράξη σεξουαλικής βίας και αυτή ερμηνεύεται από τον εγκέφαλο ως κίνδυνος, τότε συνήθως ενεργοποιείται ο αυτόνομος μηχανισμός του στρες και το άτομο μπαίνει σε λειτουργία επιβίωσης (Mason and Lodrick, 2013).
Αν ο εγκεφαλος και το νευρικό του σύστημα του ατόμου που δέχεται την επίθεση ζύγισε την κατάσταση και κατέληξε ότι το άτομο θα τα καταφέρει αν συγκρουστεί (fight) ή τρέξει (flight) τότε αυτήν την συμπεριφορά θα παρατηρήσουμε στο άτομο. Αν ο εγκεφαλος αποφάσισε βάσει της κατάστασης ότι η ακεραιότητα του ατόμου μπορεί να πληγεί χειρότερα αν αυτό αντιδράσει έντονα τότε το άτομο θα μπει σε μία κατάσταση flop ή freeze.
Δηλαδή, μπορεί το θύμα να παγώσει, να νιώσει ότι δεν μπορεί να κουνήσει τα μέλη του σώματος του, ή να λιποθυμήσει. Κάποια άτομα έχουν “φιλική αντίδραση”, παρατηρείται δηλαδη μία φιλική συμπεριφορά προς τον θύτη ή φωνάζουν για βοήθεια γιατί ο εγκέφαλος προσπαθεί μέσω της φιλικής συμπεριφοράς (πχ. χαμόγελο) να περιορίσει τις βλάβες.
Αυτή η αντίδραση όμως θεωρείται ως συμπεριφορά της λειτουργίας επιβίωσης και δεν θα πρέπει να συγχέεται με την συναινεση (Mason and Lodrick, 2013). Συνεπώς με βάση τις παραπάνω πληροφορίες είναι πιθανόν ασφαλές να υποθέσουμε ότι το άτομο έκανε ό,τι μπορούσε για να επιζήσει.
Τι είναι το ψυχικό τραύμα; Ψυχικό τραύμα είναι ένα αναπόφευκτο στρεσογόνο γεγονός, το οποίο κατακλύζει τους μηχανισμούς άμυνας του ατόμου (coping mechanisms) (νan der Kolk & Fisler, 1995). Το σεξουαλικό τραύμα μπορεί να οριστεί ως μία κατάσταση που το άτομο ένιωσε αβοήθητο σε μία συνθήκη σεξουαλικής βίας.
Πολλοί άνθρωποι υφίστανται τραυματικές καταστάσεις κατά τη διάρκεια της ζωής του, τις οποίες καταφέρνουν να διαχειριστούν και να ξεπεράσουν χωρίς τη βοήθεια ενός επαγγελματία ψυχικής υγείας. Αντίστοιχα, για κάποιους ανθρώπους o απόηχος του ψυχικού τραύματος παραμένει για κάποιους μήνες ή και χρόνια με συμπτώματα όπως ανεπιθύμητες σκέψεις, ανεπιθύμητες εικόνες (flashbacks), κρίσεις πανικού, κατάχρηση ουσιών/αλκοόλ, αυτοτραυματική συμπεριφορά, δυσκολίες στις διαπροσωπικές σχέσεις, χρόνιος πόνος και άλλα. Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι οι αντιδράσεις στο ψυχικό τραύμα είναι στα πλαίσια του φυσιολογικού και συχνά αναμενόμενες.
“5 F” και απόδοση ευθυνών στο θύμα (Victim blaming)
Απόδοση ευθυνών στο θύμα (victim blaming) είναι όταν πιστεύουμε ότι ο επιζών είχε κομμάτι του ελέγχου αυτού που του συνέβη. Συχνά ακούμε φράσεις όπως “μα καλά γιατί δεν σηκώθηκε να φύγει; γιατί δεν του είπε όχι; γιατί δεν τον κατήγγειλε;”. Μία πιθανή απάντηση είναι ότι ο εγκέφαλος του ατόμου ένιωσε απειλή, ενεργοποιήθηκε ο αυτόνομος μηχανισμός του στρες, το συνειδητό και σκεπτόμενο μέρος του εγκεφάλου έκλεισε και ο εγκέφαλος μπήκε σε λειτουργία επιβίωσης.
Όταν κάποιος γνωρίζει ότι ο εγκέφαλος των θηλαστικών και των ανθρώπων λειτουργεί κατά αυτό τον τρόπο ίσως είναι πιο δύσκολο να αποδώσει ευθύνες σε ένα θύμα-επιζόν άτομο που δεν έφυγε, δεν αντέδρασε ή δεν μίλησε έγκαιρα.
Η “5 F” αντίδραση του εγκεφάλου μπορεί να παρατηρηθεί όχι μόνο την στιγμή της επίθεσης, αλλά και στο χρονικό διάστημα έως και χρόνια μετά καθώς ο εγκέφαλος συνεχίζει να αντιδρά στο παρόν σε ένα γεγονός που ανήκει στο παρελθόν. Αυτός ίσως είναι ένας από τους παράγοντες που οι επιζώντες σεξουαλικής βίας “δεν μίλησαν νωρίτερα” ή δεν έκαναν ποτέ καταγγελία. Το νευρικό τους σύστημα μπορεί να παρέμεινε για χρόνια σε λειτουργία επιβίωσης (Mason and Lodrick, 2013, van der Kolk, 2014).
Εν κατακλείδι, οι αντιδράσεις και οι συμπεριφορές των επιζώντων σεξουαλικής βίας επηρεάζονται από μία πληθώρα σύνθετων ψυχοκοινωνικών και νευροβιολογικών παραγόντων. Με το συγκεκριμένο κείμενο έγινε μία προσπάθεια να προσεγγιστεί η λειτουργία επιβίωσης “5 F” σε σχέση με την σεξουαλική βία και τραύμα και ειδικά οι συμπεριφορές “παγώματος” που μπορεί να κάνουν κάποιον να σκεφτεί ότι το θύμα είχε κάποια ευθύνη για την κακοποίηση που υπέστη. Περαιτέρω έρευνα είναι απαραίτητη για να κατανοηθεί καλύτερα η άμεση άλλα και σε βάθος χρόνου συμπεριφορά των ανθρώπων που ήρθαν αντιμέτωποι με σεξουαλική βία και κακοποίηση.
Συγγραφέας: Εύα Παπαστεργίου, Ψυχολόγος – Art Therapist
Βιβλιογραφία
- Bracha, H. (2004) Freeze, Flight, Fight, Fright, Faint: Adaptationist Perspectives on the Acute Stress Response Spectrum. CNS Spectrums, 9(9), 679-685. doi:10.1017/S1092852900001954
- Lodrick, Z. (2007) Psychological Τrauma – What Every Trauma Worker Should Know.
- The British Journal of Psychotherapy Integration. Vol. 4(2) Mason, F. & Lodrick, Z. (2013) Psychological consequences of sexual assault. Best Practice & Research Clinical Obstetrics & Gynaecology, 27(1), 27–37. doi:10.1016/j.bpobgyn.2012.08.015
- Ogden, P., Minton, K., Pain, C. (2006) Trauma and the Body: a sensorimotor approach to psychotherapy. New York: Norton and Company.
- Rape crisis (2022) What is sexual violence? Available at: https://rapecrisis.org.uk/get-informed/about-sexual-violence/what-is-sexual-violence/ Accessed: 12/9/22
- van der Kolk, B. (2014) The body keeps the score: Brain, mind, and body in the healing of trauma. Viking.
- van der Kolk, B. A. & Fisler, R. (1995) Dissociation and the fragmentary nature of traumatic memories: Overview and exploratory study. Journal of Traumatic Stress, 8(4), 505–525. https://doi.org/10.1002/jts.2490080402.
