Η ψυχολογία πίσω από τις θεωρίες συνωμοσίας και πώς απαντάμε σε αυτούς που τις πιστεύουν.
Πιστεύεις ότι ο COVID-19 είναι απλώς μια απάτη;
Αυτή είναι μια πολύ συχνή ερώτηση που διάφοροι μοιράζονται ή δημοσιεύουν στα κοινωνικά δίκτυα, κατά τη διάρκεια της διάδοσης της θεωρίας της «ψευδούς πανδημίας».
Η θεωρία αυτή φαίνεται να έδωσε τροφή σε ήδη υπάρχουσες συνωμοτικές αντιλήψεις. Τα τελευταία χρόνια, τα κοινωνικά μέσα έχουν καταληφθεί από θεωρίες συνωμοσίας, όπως για παράδειγμα η άρνηση της κλιματικής αλλαγής, ο αντιεμβολιασμός και η προκατάληψη απέναντι στους Εβραίους και τους Μουσουλμάνους.
Οι θεωρίες αυτές είναι εύκολο να απαλειφθούν όταν περιορίζονται μόνο σε ένα άτομο ή σε μια οικογένεια. Ωστόσο, λόγω της γρήγορης διάδοσης μέσω των κοινωνικών δικτύων, η δύναμη των θεωριών συνωμοσίας προκαλεί χάος.
Οι έρευνες δείχνουν ότι η επιδοκιμασία και η διάδοση συνωμοτικού περιεχομένου μπορεί να συνδέεται με λανθασμένες προκαταλήψεις απέναντι σε ευάλωτες ομάδες, μειωμένη εμπιστοσύνη στους κυβερνητικούς θεσμούς, μικρότερη πολιτική συμμετοχή (όπως ψηφοφορία, ειρηνική διαμαρτυρία) και χαμηλότερη εμπλοκή σε θετικές συμπεριφορές υγείας (όπως χαμηλό κίνητρο για εμβολιασμό).
Εν ολίγοις, η διάδοση τέτοιων φαινομενικά ακίνδυνων πληροφοριών είναι στην πραγματικότητα αρκετά καταστρεπτική και ξεπερνάει τα όρια της «γνώμης» του καθενός. Αλλά τι γνωρίζουμε σχετικά με την πίστη στις θεωρίες συνωμοσίας;
Διαβάστε σχετικά: Η πίστη σε θεωρίες συνωμοσίας ικανοποιεί την ανάγκη κάποιων ανθρώπων να αισθάνονται ξεχωριστοί
Η φύση και τα αίτια της πίστης σε θεωρίες συνωμοσίας
Οι πεποιθήσεις περί συνωμοσίας είναι περίπλοκες. Δεν αρκεί απλά να τις χαρακτηρίσουμε ως παράνοια ή προώθηση συμφερόντων. Στην πραγματικότητα, υπάρχουν στοιχεία που υποστηρίζουν ότι οι θεωρίες συνωμοσίας δεν αποτελούν σε καμία περίπτωση αποτέλεσμα παρανοϊκής συμπεριφοράς αλλά αντιθέτως, υπηρετούν τη διατήρηση της κοινωνικής κυριαρχίας μιας ομάδας. Τοποθετημένες στην σημερινή εποχή, οι θεωρίες αυτές διατηρούν τη δύναμη και τον έλεγχο μια θρησκευτικής, πολιτικής ή φυλετικής ομάδας πάνω σε μια άλλη.
Η φύση των θεωριών συνωμοσίας έχει μελετηθεί αρκετά. Μια ομάδα ερευνητών στην Νέα Ζηλανδία διεξήγαγε αρκετές μελέτες δείχνοντας ότι μπορεί να λάβουν δυο μορφές: 1) αυτή του ιδεασμού και 2) αυτή του σκεπτικισμού.
Ο πρώτος τύπος, ο ιδεασμός, συνήθως περιλαμβάνει θέματα συγκάλυψης κυβερνητικών / μυστικών κοινωνιών, μικρών ομάδων ατόμων που ελέγχουν το κοινό, καθώς και άλλες μορφές μαζικής χειραγώγησης. Έχουν ακραία μορφή και συχνά είναι εύκολο να εντοπιστούν. Οι «ψευδείς πανδημίες» ανήκουν σε αυτόν τον τύπο θεωριών συνωμοσίας.
Ο δεύτερος τύπος, ο σκεπτικισμός, αφορά μια γενικότερη στάση ότι τα άτομα μιας κοινωνίας είναι διατεθειμένα να καταβάλουν κάθε δυνατή προσπάθεια για να κρύψουν την αλήθεια. Οι σκεπτικιστικές αντιλήψεις μπορεί να φαίνονται πιο λογικές και επομένως δυσκολότερο να εξαλειφθούν.
Η διεισδυτικότητα των θεωριών συνωμοσίας στις σύγχρονες παγκόσμιες κουλτούρες έχει προκαλέσει το ενδιαφέρον των κοινωνικών επιστημών. Τείνουμε να πιστεύουμε ότι η πίστη μιας τέτοιας θεωρίας εξαρτάται από τα χαρακτηριστικά του ατόμου. Ως έναν βαθμό, αυτό έχει αποδειχτεί επιστημονικά. Ωστόσο, πρέπει να θυμόμαστε ότι οι θεωρίες συνωμοσίας είναι πιο περίπλοκες από αυτό.
Η επιδοκιμασία τέτοιων θεωριών σχετίζεται με χαρακτηριστικά, όπως έντονη αυταρχική στάση, υψηλός ναρκισσισμός και χαμηλή αυτοεκτίμηση. Ωστόσο, τα ευρήματα σχετικά με τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας περιορίζονται για δύο λόγους. Αρχικά, «δεν μπαίνουν όλοι οι άνθρωποι στο ίδιο καλάθι». Δεύτερον, αυτοί οι παράγοντες είναι απλώς περιγραφικοί και τα πραγματικά αίτια απουσιάζουν.
Ένα μοντέλο που εξηγεί το γιατί οι άνθρωποι μπορεί να έλκονται από συνωμοτικές πεποιθήσεις προτάθηκε πρόσφατα από έναν Ολλανδό ερευνητή. Η πρωταρχική αιτία στήριξης τέτοιων αντιλήψεων θεωρείται ότι είναι μια αίσθηση υπαρξιακής απειλής: ο αντιλαμβανόμενος κίνδυνος για τη ζωή ή την ευημερία κάποιου. Η αίσθηση της υπαρξιακής απειλής προκαλεί φόβο και άγχος. Έτσι, καταναλώνουμε, πιστεύουμε και διαδίδουμε θεωρίες συνωμοσίας ως μια προσπάθεια άντλησης νοήματος από την αντιλαμβανόμενη απειλή.
Οι προσπάθειες μας να κατανοήσουμε τις περίπλοκες περιστάσεις, όπως μια πανδημία, απλοποιούνται με την ύπαρξη μιας ιστορίας συνωμοσίας. Το μοντέλο της υπαρξιακής απειλής συμφωνεί επίσης ότι η επιθυμία μας να κατανοήσουμε έναν περίπλοκο κίνδυνο γίνεται μεγαλύτερη όταν υπάρχει μια συγκεκριμένη αντιπαθής ομάδα-στόχος στο γενικότερο συνωμοτικό πλαίσιο.
Ας τα πάρουμε με τη σειρά. Ο COVID-19 μας προκαλεί μια υπαρξιακή απειλή. Σε μια συχνά απεγνωσμένη απόπειρα να αντλήσουμε νόημα από την υπερβολική ποσότητα πληροφοριών και συναισθημάτων που βιώνουμε, τείνουμε να απλοποιούμε τα πράγματα βρίσκοντας μια καλή θεωρία συνωμοσίας. Αυτές οι προσπάθειες γίνονται ακόμη πιο έντονες όταν οι θεωρίες αυτές στοχεύουν στα μέλη μιας θρησκευτικής, εθνικής ή πολιτικής ομάδας που δεν συμπαθούμε.
Διαβάστε σχετικά: Η ψυχολογία των θεωριών συνωμοσίας
Πώς να συμπεριφερθώ απέναντι σε κάποιον που διαδίδει θεωρίες συνωμοσίας;
Όντας εφοδιασμένοι με τη βασική γνώση σχετικά με τη δημιουργία των θεωριών αυτών, μπορούμε να κάνουμε τις κατάλληλες επιλογές ως προς τον τρόπο που θα προσεγγίσουμε τα άτομα που τις διαδίδουν. Όπως έχει σημειωθεί από ψυχολόγο του Χάρβαρντ, η πρώτη επιλογή είναι το εάν θα ασχοληθούμε ή όχι με το ζήτημα. Όπως καταλήγει και η ίδια: η ενασχόληση με τις θεωρίες συνωμοσίας είναι απαραίτητη όταν η ζωή μας βρίσκεται σε κίνδυνο.
Ο καλύτερος τρόπος είναι να ασχοληθούμε με αυτές μέσα σε ένα περιβάλλον εκτός κοινωνικών δικτύων και με ηρεμία. Οι στρατηγικές που μπορούμε να ακολουθήσουμε είναι οι εξής:
1. Αναφορά μόνο στα γεγονότα! Ξεκινώντας με μια ξεκάθαρη ερώτηση που βάζει το άτομο να αναλάβει ευθύνη για το αν όντως πιστεύει το περιεχόμενο των συνωμοτικών θεωριών, μπορεί να καταφέρει να μειώσει την πίστη σε κάποιες θεωρίες συνωμοσίας. Ένα επόμενο βήμα μπορεί να είναι η μη επικριτική παρουσίαση τεκμηριωμένων πληροφοριών που δίνουν μια εναλλακτική εξήγηση. Μπορούμε να αναφερθούμε σε γεγονότα σχετικά με το συνωμοτικό περιεχόμενο που να δίνουν πληροφορίες για τη φύση και τα αίτια των θεωριών αυτών.
2. Εξατομίκευση του θέματος. Μια πιο ευχάριστη προσέγγιση μπορεί να είναι η εξατομίκευση του θέματος με στόχο την επίκληση του συναισθήματος. Υπάρχουν κάποια στοιχεία που υποδηλώνουν ότι η δημιουργία συναισθήματος μπορεί να μειώσει τις βραχυπρόθεσμες προκαταλήψεις.
Για παράδειγμα, σχετικά με τον COVID-19, κάποιος μπορεί να θέσει μια απλή ερώτηση σε κάποιον που διαδίδει την θεραπεία του ιού με υδροξυχλωροκίνη: Θα εμπιστευόσουν έναν γιατρό που θα έδινε αυτό το φάρμακο στον / στην σύντροφό σου;. Αυτή μπορεί να είναι μια οδός για μια εποικοδομητική συζήτηση.
3. Αναλογιστείτε τις εναλλακτικές. Μπορείτε να θέσετε αντιπαραδείγματα στο συνομιλητή σας. Η προώθηση αντιπαραδειγμάτων ωθεί το άτομο να εξετάσει πώς το παρελθόν ή το παρόν μπορεί να ήταν διαφορετικό βάσει εναλλακτικών προσωπικών ενεργειών. Αυτή η τεχνική έχει αποδειχθεί ωφέλιμη μεταξύ άλλων, σε θύματα τρομοκρατικών επιθέσεων. Σε αυτήν την περίπτωση, κάποιος μπορεί να προτείνει εναλλακτικές λύσεις για να αντιμετωπιστεί η απειλή του COVID-19.
Δεν υπάρχει κάποια εύκολη λύση για την εξήγηση των θεωριών συνωμοσίας, ούτε για τη συμμετοχή σε τέτοιες δύσκολες συζητήσεις. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν πρέπει να καταβάλουμε κάθε δυνατή προσπάθεια για να μετριάσουμε τη ζημιά που προκαλούν αυτές οι θεωρίες.
Συγγραφέας: Robert J. Cramer, Ph.D.
Απόδοση: Καισαρίδου Αλκμήνη - Ψυχολόγος
Επιμέλεια: PsychologyNow.gr
Πηγή
