Ο φόβος, ένα από τα έξι βασικά συναισθήματα (Ekman, 1992), συνιστά βασικό πεδίο μελέτης σε πολλούς κλάδους της ψυχολογίας. Συγκεκριμένα, οι σαφείς επιδράσεις του φόβου σε ενδο-ατομικό επίπεδο έχουν συστηματικά συνδεθεί με τις αγχώδεις διαταραχές, όπως η ψυχαναγκαστική καταναγκαστική διαταραχή (American Psychiatric Association, 1994).
Το παρόν άρθρο στοχεύει να διερευνήσει την επίδραση της κοινωνικής κατηγοριοποίησης στην εμπειρία του φόβου, αλλά και στην εμφάνιση σχετικών συμπεριφορών. Σε σχετική μελέτη τους ο Dumont και οι συνεργάτες του (2003) επιχείρησαν να διερευνήσουν το παρόν ζήτημα με μια πλουραλιστική προσέγγιση. Συγκεκριμένα, η ερευνητική μεθοδολογία τους βασίστηκε σε ρεαλιστικά γεγονότα και, συγκεκριμένα, στην τρομοκρατική επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου.
Μια τρομοκρατική επίθεση, ως ένα γεγονός με σαφείς κοινωνικές επιδράσεις, μπορεί να εγείρει ένα εύρος αρνητικών συναισθημάτων στο κοινωνικό σύνολο. Συγκεκριμένα, δέκτες ενός τρομακρατικού γεγονότος δε συνιστούν μόνο οι άμεσα εμπλεκόμενοι πληθυσμοί.
Σε μία εποχή διαρκούς και άμεσης πληροφόρησης, γεγονότα που λαμβάνουν χώρα σε κάθε γεωγραφικό μήκος και πλάτος επηρεάζουν πληθώρα ανθρώπων ανεξαρτήτως της γεωγραφικής τους απόστασης από το συμβάν. Οι συναισθηματικές αντιδράσεις προς τρομοκρατικές επιθέσεις επηρεάζονται από ποικίλους παράγοντες, καθώς και από το πρίσμα υπό το οποίο εξετάζεται το παρόν ζήτημα. Μερικοί από τους παράγοντες αυτούς συνιστούν η προβλεψιμότητα ή μη του γεγονότος και η αντίληψη ελέγχου της κατάστασης (Locus of Control).
Διαβάστε σχετικά: Φόβος και Θάρρος: Είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος;
Ειδικότερα, μια μη προβλέψιμη επίθεση, συνδυαστικά με τις απώλειες που αυτή επιφέρει, τείνει να συμβάλει στη βίωση του συναισθήματος της λύπης. Αντίστοιχα, στην περίπτωση που ο δέκτης της επίθεσης αισθάνεται ισχυρός απέναντι στην επίθεση και αντιλαμβάνεται την πράξη ως άδικη, τείνει να βιώνει το συναίσθημα του θυμού.
Έχει συστηματικά υποστηριχθεί πως η συμμετοχή σε κοινωνικές ομάδες επηρεάζει τη συμπεριφορά των μελών (Τajfel, 1981; Turner, 1991). Πιο συγκεκριμένα, η κοινωνική ταυτότητα, η αυτο-εικόνα του ατόμου αναφορικά με τις κοινωνικές κατηγορίες και ομάδες στις οποίες ανήκει, είναι άρρηκτα εξαρτώμενη από το κοινωνικό πλαίσιο.
Ως εκ τούτου, η κοινωνική κατηγοριοποίηση πληθυσμών, οι οποίοι δεν εμπλέκονται άμεσα με ένα τρομοκρατικό γεγονός επηρεάζει τις συναισθημαικές αντιδράσεις σε αυτό. Τα επερχόμενα της επίθεσης συναισθήματα, ωστόσο, αφορούν άτομα ή πληθυσμούς, οι οποίοι κατηγοριοποιούν το δέκτη της επίθεσης στα πλαίσια της ενδο-ομάδας.
Στην παρούσα μελέτη εξετάστηκαν οι αντιδράσεις των συμμετεχόντων σε καταστάσεις, στις οποίες, αν και δεν ήταν προσωπικά εμπλεκόμενοι, συνέδεεαν τον εαυτό τους είτε με το θύμα είτε με τον θύτη μιας άδικης συμπεριφοράς. Σε μελέτη τους οι Yzerbyt και οι συνεργάτες (2003) υποστήριξαν ότι η ταύτιση με το θύμα μιας άδικης συμπεριφοράς, η οποία υπό τις πειραματικές συνθήκες προκύπτει από την ενίσχυση της ομοιότητας των συμμετεχόντων με αυτό, είχε ως αποτέλεσμα περισσότερο θυμό.
Έχει υποστηριχθεί πως όταν παρουσιάζονται εντονότερα στους συμμετέχοντες οι ομοιότητές τους με το θύμα, αυτοί θα αξιολογούν την αντίδραση του θύτη ως περισσότερο άδικη, θα βιώνουν μεγαλύτερα επίπεδα θυμού και θα τείνουν να δραστηριοποιούνται ενεργέστερα έναντι του θύτη.
Από τα ευρήματα προέκυψε πως η κοινωνική κατηγοριοποίηση επηρεάζει τη συναισθηματική εμπειρία. Συγκεκριμένα, συμμετέχοντες οι οποίοι μέσω του πειραματικού χειρισμού είχαν κατηγοριοποιήσει το δέκτη της επίθεσης ως μέλος της ενδο-ομάδας, ανέφεραν υψηλότερα επίπεδα φόβου συγκριτικά με την ομάδα ελέγχου. Συνεπώς, ακόμη και η άρρητη και μη συνειδητή συμμετοχή του ατόμου στη θυματοποιημένη ομάδα επηρεάζει τη συναισθηματική εμπειρία (Smith, 1993).
Επιπλέον, όταν οι συμμετέχοντες αντιλαμβάνονταν τους δέκτες της επίθεσης ως μέλη της δικής τους ομάδας, ήταν περισσότερο πιθανό να αναζητήσουν περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το γεγονός. Στην πραγματικότητα σε πρόσφατη μελέτη αναφορικά με τις συναισθηματικές αντιδράσεις του πλήθους ως προς τις τρομοκρατικές ενέργειες στο Παρίσι το Νοέμβριο του 2015, υποστηρίχθηκε πως το συναίσθημα του φόβου αποτελεί κινητήρια δύναμη για αναζήτηση επιπρόσθετων πληροφοριών αναφορικά με το συμβάν (Vasilopoulos, 2018).
Οι τρομοκρατικές ενέργειες τείνουν να προκαλούν συχνά φόβο, αλλά και θυμό. Οι συναισθηματικές, αυτές, αποκρίσεις επηρεάζουν σημαντικά τη συμμετοχή σε ένα εύρος πολιτικών δράσεων. Ωστόσο, ένας βασικός παράγοντας που διαδραματίζει διαμεσολαβητικό ρόλο ανάμεσα στο συμβάν και τις αντιδράσεις αποτελεί η κοινωνική κατηγοριοποίηση.
Επειδή η συμμετοχή σε κοινωνικές ομάδες νοηματοδοτεί την ατομική ταυτότητα και επηρεάζει την αντίληψη του ατόμου για τον εαυτό, οι στάσεις, η συμπεριφορά, αλλά και οι συναισθηματικές αποκρίσεις επηρεάζονται σημαντικά από αυτές της ενδο-ομάδας. Η θέση, επομένως, του ατόμου αναφορικά με την κοινωνική ομάδα-θύμα μιας ενέργειας, η ταύτισή του με την κοινωνική ομάδα-δέκτη της επίθεσης, επηρεάζει δραστικά τις συναισθηματικές αποκρίσεις ως προς το γεγονός, αλλά και την ακόλουθη συμπεριφορά.
Αντίστοιχα ευρήματα αποτελούν καίριο μέσο κατανόησης της διομαδικής συμπεριφοράς, δεν αποτελούν απλώς μέσο κατανόησης της συμπεριφοράς υπό συνθήκες τρομοκρατικών πρακτικών, αλλά αποτελούν κλειδί στην κατανόηση και διαχείρηση ενός εύρους κοινωνικών προβλημάτων.
Διαβάστε σχετικά: Ψυχολογικός φόβος: μια ατέρμονη πορεία στο θάνατο της ανθρώπινης ζωτικότητας
Συγκεκριμένα, ενσωματωμένα τα δεδομένα αυτά στο σύγχρονο ελληνικό πλαίσιο, οδηγούν στην υπόθεση ότι η εισροή πυκνών μεταναστευτικών κυμάτων, συνδυαστικά με τη συστηματική διάδοση πληροφοριών αναφορικά με γεγονότα τρομοκρατικής φύσεως, είναι πιθανόν να επηρεάζουν την ταύτιση των αυτοχθόνων με την κοινωνική ομάδα στην οποία ήδη εντάσσονται.
Η ταύτιση αυτή, με τη σειρά της, επηρεάζει τις στάσεις και τη συμπεριφορά στις άλλες υπάρχουσες κοινωνικές ομάδες εντός του ελληνικού συστήματος. Τα παραπάνω δεδομένα, καθώς και τα χαρακτηριστικά της κουλτούρας της Ελληνικής κοινωνίας, μπορούν να βοηθήσουν ιδιαίτερα στην κατανόηση της εμπειρίας του φόβου στο ελληνικό πλαίσιο σε μια εποχή πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής αστάθειας.
Βιβλιογραφία
- American Psychiatric Association. (1994). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (4th ed.). Washington, DC.
- Dumont, M., Yzerbyt, V. Y., Wigboldus, D., & Gordijn, E. H. (2003). Social categorization and fear reactions to the September 11th terrorist attacks. Personality and Social Psychology Bulletin, 29 (1), 1509–1520.
- Ekman, P. (1992). An argument for basic emotions. Cognition & Εmotion, 6(4), 169-200.
- Smith, E. R. (1993). Social identity and social emotions: Toward new conceptualizations of prejudice. In D. M. Mackie & D. L. Hamilton (Eds.), Affect, cognition, and stereotyping: Interactive processes in group perception (pp. 297-315). San Diego, CA: Academic Press.
- Tajfel, H. (1981). Social Identity and Intergroup Relations. Cambridge: Cambridge University Press.
- Turner, J. C. (1991). Social influence. Milton Keynes, UK: Open University Press.
- Vasilopoulos, P. (2018). Terrorist events, emotional reactions, and political participation: The 2015 Paris attacks. West European Politics, 41(1), 102–127
