Οι Sex Pistols στα τέλη της δεκαετίας του 70 τραγούδαγαν « There is no future in England’s dreaming »1. Ήταν η εποχή που στην εξουσία είχε ανέλθει η Μ. Θάτσερ, η οποία είχε προκαλέσει απόγνωση στους πιο αδύναμους Βρετανούς, εφαρμόζοντας τις νεοφιλελεύθερες αξίες και πολιτικές. Για την υλοποίησή τους η Θάτσερ χρειάζονταν ένα απολυταρχικό κράτος. Οι κυβερνήσεις της Θάτσερ προκάλεσαν κοινωνική καθίζηση και τραυμάτισαν ανεπανόρθωτα τον κοινωνικό ιστό.
Η Θάτσερ «κατέστρεψε πολλές ζωές εφαρμόζοντας το μισανθρωπικό ιδεολόγημά της», επισημαίνει σε μια παλιά συνέντευξή του ο νυν υπουργός Οικονομικών της Ελλάδας, Γιάνης Βαρουφάκης. Οι πολιτικές αυτές οδήγησαν σε διαχωρισμό της Βρετανίας σε φτωχό Βορρά και πλούσιο Νότο, όπως και σε έναν ασύδοτο υλιστικό ατομισμό που αποτυπώνονταν στη δήλωση της ίδιας της Θάτσερ : « Δεν υπάρχει κοινωνία. Υπάρχουν άτομα και τα άτομα κοιτούν πρώτα τον εαυτό τους». Σήμερα, στην Ευρώπη της κρίσης, συμβαίνει κάτι παρόμοιο με τότε.
Αυτό που όλο και πιο πολύ βλέπουμε σήμερα είναι ότι υπάρχει μια τεράστια κρίση στις υποκειμενικότητες που παράγονται από τον αντίκτυπο στο κάθε υποκείμενο ξεχωριστά της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής κρίσης, γεγονός που έχει ως αποτέλεσμα να καθιστά εμφανέστερη τη μη ύπαρξη του Άλλου.
Το υποκείμενο που βιώνει αυτή την κατάσταση έχει δύο επιλογές : είτε να ακολουθήσει τη δική του επιθυμία, η οποία θα πρέπει να διαφοροποιείται από τη χειραγώγησή της από την εκάστοτε εξουσία , είτε να παραδοθεί στην απόλαυση , η οποία παράγει τις κοινωνικές διακρίσεις. Η αποδόμηση ή η αστάθεια της ταυτότητας του υποκειμένου στα πλαίσια του Άλλου και η απώλεια των αντικειμένων επιθυμίας και υπεραπόλαυσης οδηγεί το υποκείμενο σε καταθλιπτικές καταστάσεις. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος για το υποκείμενο είναι η κοινωνική απομόνωση, να βρεθεί δηλαδή εκτός του Άλλου. Το υποκείμενο φαίνεται ότι βιώνει ένα παρόν που δεν μπορεί να το τροφοδοτήσει με αισιοδοξία και προοπτική για το μέλλον.
Έτσι, βιώνοντας την απαισιοδοξία και την απόγνωση για το μέλλον του, μη μπορώντας να επενδύσει στο μέλλον, καθηλώνεται στην αβεβαιότητα ή συρρικνώνεται στον κοινωνικό αποκλεισμό, στο παρόν. Είναι σαν να του έρχονται στο παρόν επιστροφές του πραγματικού από το μέλλον.
Ας θυμηθούμε σε αυτό το σημείο το σχήμα της αναδρομικότητας του Λακάν :
Ο Λακάν στο Λειτουργία και πεδίο της ομιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση αναφέρει : «ό,τι πραγματώνεται στην ιστορία μου δεν είναι ούτε το οριστικό παρελθόν εκείνου που υπήρξε, αφού δεν υπάρχει πλέον, ούτε καν ο παρακείμενος αυτού που έχει υπάρξει μέσα σε αυτό που είμαι, αλλά ο τετελεσμένος μέλλοντας εκείνου που θα έχω υπάρξει, με δεδομένο αυτό που είμαι σε διαδικασία να γίνω»[2] Και πιο κάτω : «Στόχος της ανάλυσης δεν μπορεί παρά να είναι η έλευση ενός αληθινού λόγου και η πραγμάτωση από το υποκείμενο της ιστορίας του σε συσχετισμό με ένα μέλλον»[3]
Τα ερωτήματα λοιπόν που τίθενται είναι αρκετά : μπορεί ο αναλυτής να στηρίξει με την πράξη του την αξία του υποκειμένου, προς το δρόμο της επιθυμίας του, δηλαδή «σε συσχετισμό με ένα μέλλον», ούτως ώστε το τελευταίο να αντλήσει νέα δύναμη ; Μπορεί να εργαστεί, πέραν από το γραφείο του στο κοινωνικό πλαίσιο , ώστε να βοηθήσει τα υποκείμενα σε κρίση να αποκτήσουν κάποια προοπτική για το μέλλον, κάτι το οποίο θα έχει αντίκτυπο στο παρον ; Οι απαντήσεις δεν είναι εύκολες, ούτε δεδομένες.
Ο κάθε αναλυτής μπορεί να απαντήσει με βάση την επιθυμία του. Αυτό που εμείς μπορούμε να πούμε είναι ότι η ηθική της ψυχανάλυσης καλεί τον αναλυτή να αναλάβει την ευθύνη της πράξης του. Μη ξεχνάμε ότι η αναλυτική πράξη βρίσκεται σε αντιδιαστολή με το πέρασμα στην πράξη που αποτελεί έξοδο του υποκειμένου από το συμβολικό δίκτυο, μια διάλυση του κοινωνικού δεσμού, μια διάλυση του υποκειμένου. Κατά τη γνώμη μας, η αναλυτική πράξη στο κοινωνικό πλαίσιο σε καταστάσεις οριακές, όπως είναι οι καταστάσεις κρίσης που βιώνουμε σήμερα, μπορεί να βοηθήσει το υποκείμενο να επανακτήσει την αξιοπρέπεια και την επιθυμία του και να το απομακρύνει από την αντικειμενικοποίηση και τη διάλυση του.
Από την άλλη, το σύμπτωμα και η δυσφορία που αυτό συνεπάγεται, μπορεί να οδηγήσει το υποκείμενο στον αναλυτικό λόγο, χαρη στον οποίο θα βοηθηθεί το υποκείμενο να επινοήσει μια νέα κοινωνική ταυτότητα, μέσα σε όλη αυτή την αβεβαιότητα που υπάρχει στον κοινωνικό δεσμό σήμερα.
Συγγραφέας:
Αργύρης Τσάκος, Ψυχολόγος, ΜSc στην Κοινωνική Ψυχιατρική, Ψυχαναλυτής. Μέλος τηςΝL.S. (New Lacanian School) και της W.A.P. (World Association of Psychoanalysis).
[1] Στο τραγούδι «God save the Queen» στο album «Never mind the bollocks. Here’s the Sex Pistols», 1977.
[2] Lacan J., “ The function and field of speech and language in psychoanalysis”, Ecrits, trans. B. Fink, W.W. Norton & Company Inc., New York, 2006, page 247[300].
[3] Στο ίδιο, page 249[302].
Futureal (τίτλος): Το FUTUREAL είναι ένα single που προέρχεται από το album των Iron Maiden Virtual XI, που κυκλοφόρησε το 1998. Το τραγούδι μιλάει « σχετικά με την αιχμαλώτιση στο εικονικό κάτι που έχει ως επίπτωση τη μη βίωση από το άτομο της πραγματικής ζωής στο παρόν, όπως επίσης και την μη βίωση προοπτικής για το μέλλον». Το futureal είναι ένα σημαίνον, ένας νεολογισμός που στο παρόν κείμενο χρησιμοποιείται υπό την έννοια «των επιστροφών του πραγματικού από το μέλλον», στο παρόν του υποκειμένου σε κρίση, δηλ. του υποκειμένου που στο παρόν δεν έχει κάποια θέση στη Συμβολική τάξη, ως επίπτωση της κρίσης. Η χρησιμοποίηση ως τίτλου, ενός τραγουδιού των Iron Maiden γίνεται καθότι το συγκεκριμένο συγκρότημα ως πρωτεργάτες του μουσικού και κοινωνικού ρεύματος New Wave Of British Heavy Metal εναντιώθηκε στη νεοφιλελεύθερη πολιτική της Μάργκαρετ Θάτσερ στα τέλη της δεκαετίας του 70 , αλλά και σε όλη τη διαδρομή της. Τότε ήταν χαρακτηριστικές οι δηλώσεις της Θάτσερ εναντίον του συγκροτήματος, καθώς και κάποιες συμβολικές της πράξεις, όπως π.χ. το σκίσιμο της αφίσας του συγκροτήματος σε δημόσια συνέντευξή της.
