Στις 8 και 9 Μαΐου, το Πανεπιστήμιο Αθηνών, ο ψυχαναλυτικός Σύλλογος Φρόυντ-Λακάν και η Association de Psychanalyse Jacques Lacan (APJL: ψυχαναλυτικός Σύλλογος με έδρα τη Γαλλία), οργάνωσαν διεθνή διημερίδα με τίτλο «Το Υποκείμενο, ο Καπιταλιστής και ο άγιος» ή «Τι απαντά ο ψυχαναλυτής στην κρίση του κοινωνικού δεσμού».
Περισσότεροι από πενήντα Έλληνες και ξένοι επιστήμονες, ψυχαναλυτές και οικονομολόγοι συμμετείχαν, για πρώτη φορά στην Ελλάδα, στην ανάπτυξη ρηξικέλευθων ψυχαναλυτικών και οικονομολογικών θέσεων που αναδεικνύουν σαφώς την επικαιρότητα της δυσφορίας που προκαλεί ο καπιταλισμός.
Η ψυχανάλυση είναι προσδιορισμένη ιστορικά: αναδύεται στο πραγματικό ως κόρη της επιστήμης από τη στιγμή που ο Καρτέσιος απομονώνει το υποκείμενο ανάγοντάς το, πέρα από κάθε οντολογική παραπομπή, στην ίδια του την εκφορά: «αμφιβάλλω, άρα υπάρχω». Ως πρακτική και ως έρευνα, η ψυχανάλυση υποδέχεται το υποκείμενο στηρίζοντας την επιθυμία που εκείνο απωθεί στο ασυνείδητο. Αντίθετα, ο σύγχρονος καπιταλισμός τόσο στην τεχνοεπιστημονική του έκφανση που ανάγει το υποκείμενο σε ποσοτικές και μετρήσιμες παραμέτρους, όσο και στην αγοραία καταναλωτική του διάσταση, φιμώνει το υποκείμενο και οδηγεί στον αποκλεισμό του από τον κοινωνικό δεσμό. Ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός, όχι μόνο δεν καλύπτει τις βασικές ανθρώπινες ανάγκες, αλλά, επιπλέον, σε αντίθεση με τις υποσχέσεις του μάρκετινγκ, παράγει… έλλειψη απόλαυσης, την οποία χρησιμοποιεί ως κινητήρα της οικονομίας.
Ο Φρόυντ ήδη εντόπιζε τη δυσφορία στον πολιτισμό στην α-δυνατότητα των νόμων να ρυθμίσουν τις διαπροσωπικές σχέσεις στην οικογένεια και την κοινωνία. Ο Λακάν ορίζει την ψυχανάλυση πιο ριζοσπαστικά ως ένα νέο κοινωνικό δεσμό και δομεί μια αξιωματική του συμπτώματος, την πατρότητα του οποίου αποδίδει, πριν από τον Φρόυντ, στον Μαρξ. Ο ορισμός του ψυχαναλυτικού συμπτώματος ως «επιστροφής της αλήθειας στο ρήγμα μιας γνώσης» συνάδει με τη μαρξιστική κριτική της φιλοσοφίας του δικαίου του Χέγκελ, όταν αντιπαραθέτει στην τελεολογία του δόλου της λογικής την αδυνατότητα να διαλυθεί η αλήθεια μέσα στη σύνθεση (Aufhebung) της «απόλυτης γνώσης». Έτσι, η υπεραξία, ως τυπική έννοια, είναι αναπόσπαστη από την αλήθεια που αποκαλύπτει, δηλαδή την υπεξαίρεσή της από τους κεφαλαιοκράτες. Το 1974 ο Λακάν εισάγει τον Λόγο του καπιταλιστή, ως παραλλαγή του Λόγου του κυρίου, καταδεικνύοντας, πέρα από τις προφανείς επιπτώσεις που επιφέρει στη ζωή του καθενός ξεχωριστά, τις συνέπειες για το υποκείμενο, το οποίο αποκόπτεται από το ασυνείδητο του και εγκαταλείπεται ακυβέρνητο στο έλεος μιας ενορμησιακής «απόλαυσης», η οποία, αναπαράγοντας διαρκώς ένα στερητικό σύνδρομο, το οδηγεί αμετάκλητα στον εθισμό και στην παραγωγή νέων «αναγκών». Πρόκειται για το «μυστικό» της λειτουργίας των αγορών, που κατά κανόνα ευνοεί την ανταλλακτική αξία εις βάρος της αξίας χρήσης. Το αποκορύφωμα έγκειται στο ότι όλες οι αξίες εξισώνονται με τη χρηματοπιστωτική, κατά Μαρξ, φετιχιστική «αξία» του χρήματος: τότε πλέον κανένα «αόρατο χέρι» (για να θυμηθούμε τον Άνταμ Σμιθ) δεν αντιστέκεται στην ακατανίκητη ιδέα της παρθενογένεσης του χρήματος, ο έλεγχος του οποίου ξεφεύγει από την πραγματική οικονομία καταλήγοντας σε ένα παγκοσμιοποιημένο τζόγο που από φούσκα σε φούσκα προκαλεί οικονομικές κρίσεις εις βάρος των λαών. Ο Λακάν παρατηρεί προφητικά: «Ο καπιταλισμός είναι ένα σύστημα που λειτουργεί καλά, όμως λειτουργεί όλο και πιο γρήγορα και αναλώνεται έως ότου καταλήξει σε παρανάλωμα». Στο ερώτημα «υπάρχει διέξοδος από τον καπιταλισμό;», ο Λακάν απαντά, αναπάντεχα, καταφατικά. Παράλληλα, εξηγεί ότι αν ισχύει μόνο για λίγους, δεν αξίζει τον κόπο. Στο ερώτημα εάν μια ψυχανάλυση μπορεί να οδηγήσει έως την αποδέσμευση ενός υποκειμένου από τη λογική του Λόγου του καπιταλιστή, ο Λακάν προβάλλει τη φιγούρα του αγίου, ο οποίος δεν χαρίζεται σε κανένα. Ομοίως και ο αναλυτής, χωρίς να αποφαίνεται για την απόλαυση του αναλυόμενου, αν ξέρει να σταθεί στη θέση του αντικειμένου αιτίου της επιθυμίας του τελευταίου (ενσαρκώνοντας όχι το ιδεώδες, αλλά το απόβλητο), μπορεί να τον οδηγήσει έως την αποσύνδεση από τη λογική του καπιταλιστικού Λόγου, καθιστώντας τον τελευταίο αμετάκλητα άχρηστο.
Λίγα λόγια για το συγγραφέα:
O Δημήτρης Σακελλαρίου είναι Ψυχαναλυτής
Ο προλετάριος ως άτομο ισοδυναμεί με το κοινωνικό σύμπτωμα καθόσον δεν διαθέτει τίποτε άλλο από τους απογόνους του και την εργατική του δύναμη την οποία αναγκαστικά «πουλά» ως εμπόρευμα στον εργοδότη μέτοχο του κεφαλαίου.
