Δεδομένου πως από το συλλογικό τραύμα αναδύεται ένα προσωπικό συναίσθημα θλίψης, είναι απαραίτητο οι οικογένειες και οι κοινωνίες να επενδύουν κατασκευάζοντας πλέγματα υποστήριξης για τα παιδιά, ώστε να μπορούν να συμμετέχουν στην οδύνη ανακουφιστικά.
Το πένθος κι ο θρήνος συνιστούν πολιτισμικές κατασκευές του ανθρώπου για να καταπραΰνει τον πόνο της απώλειας. Τόσο το ατομικό όσο και το συλλογικό πένθος είναι επομένως αναγκαίες προϋποθέσεις για την επούλωση του ψυχικού τραύματος που προκαλείται από μια οδυνηρή απώλεια. Είναι επίσης βασική συνιστώσα ώστε η «απώλεια» να μετασχηματιστεί αρχικά σε «απουσία», η οποία θα δημιουργήσει τις συνθήκες για την επανανοηματοδότηση της, δηλαδή την δημιουργία μιας νέας «ουσίας», ενός νέου νοήματος.
Εκτός των ενδο-ψυχικών διεργασιών μέρος της διεργασίας του πένθους είναι και οι διάφορες τελετουργίες με τις οποίες η κάθε κοινωνική ομάδα επενδύει ιδεολογικά τον θάνατο. Τα νεκρικά έθιμα και οι θεσμοθετημένες τελετές που υιοθετούνται έχουν ως σκοπό την αποσυμφόρηση του πόνου και την δημιουργία ενός μεταβατικού χώρου στον οποίο οι πενθούντες θα επιχειρήσουν να ρυθμίσουν τις νέες συνθήκες διαβίωσης.
Αν παρατηρήσουμε τα νεκρικά, ταφικά και επιμνημόσυνα έθιμα διαφόρων πολιτισμών θα διαπιστώσουμε κάποιες κοινές συνιστώσες, όπως η ανακουφιστική λειτουργία για τους πενθούντες και η διατήρηση της μνήμης των νεκρών και βεβαίως η διασύνδεση του θανάτου με την ζωή, ως ένα κυκλικό αέναο φαινόμενο, όπως συμβαίνει με τις εναλλαγές του κύκλου ζωής στο φυσικό περιβάλλον.
Ο θρήνος και οι διεργασίες του πένθους συνιστούν ένα πανανθρώπινο φαινόμενο το οποίο εξελίσσεται δια μέσου των ψυχικών αντανακλάσεων όπως αυτές καθρεφτίζονται στις αντίστοιχες πολιτισμικές τους εκφάνσεις. Από τα προϊστορικά χρόνια έως και τις σημερινές του ψηφιακές αντανακλάσεις ο άνθρωπος αναζητά μέσα από τον θρήνο και το πένθος να μετουσιώσει το νόημα του θανάτου σε νόημα ζωής.
Ο ενδιάμεσος παράγοντας μετουσίωσης του θανάτου σε ζωή είναι οι κοινωνίες και ειδικότερα οι κοινωνικές ομάδες αναφοράς του κάθε ανθρώπου. Το πένθος κι ο θρήνος βρίσκουν νόημα στη συλλογική κουλτούρα με την οποία οι άνθρωποι διεργάζονται την απώλεια.
Σε ό, τι αφορά την συμμετοχή των παιδιών στις διεργασίες του πένθους πολλές φορές οι γονείς προβληματίζονται για το πώς θα βοηθήσουν τα παιδιά τους να διαχειριστούν μια σημαντική απώλεια. Συνήθως διακατέχονται από μια αμηχανία για το πως θα υποστηρίξουν συναισθηματικά τα παιδιά τους, πως θα τα προφυλάξουν από την οδύνη της απώλειας και πως θα τους βοηθήσουν να την εντάξουν αρμονικά στην ζωή τους.
Ωστόσο, η αμηχανία αυτή μεταφέρει τις δικές τους φοβίες και έχει ως αποτέλεσμα να προστατεύει τα παιδιά με τρόπο που δεν τους επιτρέπει να βιώσουν και να επεξεργαστούν τα συναισθήματα που επιφέρει η απώλεια.
Ο πιο ασφαλής τρόπος να μιλήσουμε στα παιδιά για την απώλεια και το πένθος είναι να τα επιτρέψουμε να συμμετέχουν σε αυτό. Τα παιδιά αφουγκράζονται τα συναισθήματα και αντιλαμβάνονται τις πολιτισμικές ορίζουσες του πένθους μέσα από την συμμετοχή τους στα δρώμενα των ενηλίκων.
Έτσι, όσο τα παιδιά νιώθουν πως συμμετέχουν «ισότιμα» στο πένθος, τόσο ενδέχεται να αισθανθούν την διεργασιακή αποφόρτιση του πόνου και να εντάξουν την απώλεια δημιουργικά στην ζωή τους. Για να είναι λειτουργική η συμμετοχή των παιδιών στο πένθος χρειάζεται οι γονείς και οι υπόλοιποι συγγενείς ή φίλοι να μπορούν να δομήσουν ένα ασφαλές πλέγμα όπου θα διαχυθεί ο θρήνος και θα ξετυλιχθεί το πένθος.
Διαβάστε σχετικά: Είμαστε σε εθνικό πένθος
Όσο ο πόνος των ενηλίκων βρίσκει διόδους αποφόρτισης και μετασχηματισμού τόσο και οι ψυχικές διεργασίες των παιδιών μπορεί να λειτουργήσουν ανακουφιστικά. Κρατήστε τα παιδιά δίπλα σας, αφήστε τα να νιώσουν τα συναισθήματά σας και προσπαθήστε να τους απευθύνεστε με λόγο άμεσο και υποστηρικτικό. Τα παιδιά έχουν ανάγκη την αλήθεια των λόγων μας κι εμείς δεν έχουμε παρά να περιγράψουμε την οδύνη μας με τα κατάλληλα λόγια για την κάθε ηλικία και να την επικοινωνήσουμε με τα παιδιά μας.
Μίλαγα πρόσφατα με μια θεραπευόμενη που μου μετέφερε μια μακρινή παιδική της ανάμνηση (πριν 40 περίπου χρόνια) από την κηδεία ενός νέου ανθρώπου, μόλις 18 ετών, ο οποίος ήταν αδελφός μιας συμμαθήτριας και φίλης της. Θυμόταν πως είχαν μαζευτεί όλες οι συνομήλικες φίλες στο σπίτι του νεκρού και πότε ήταν με τους μεγάλους δίπλα στο νεκροκρέβατο, πότε παίζανε μόνες τους, ενώ πάντα είχαν τον νου τους μην τυχόν και χρειάζεται οτιδήποτε η πονεμένη φίλη τους.
Το θυμάται σαν ένα κοινωνικό γεγονός που αφορούσε όλη την κοινότητα, μηδενός εξαιρουμένου, ούτε φυσικά των παιδιών. Οι παραδοσιακές κοινωνίες δεν τα κάνανε όλα καλά, είχαν όμως σίγουρα, εξαιτίας των ιστορικών συγκυριών, την εμπειρία του θρήνου και κατείχαν τη βιωματική γνώση των διεργασιών του πένθους.
Αυτό που μας μεταφέρει λοιπόν η κουλτούρα της παραδοσιακής ελληνικής κοινωνίας είναι πως αν κάτι μπορεί να θεραπεύει το πένθος αυτό είναι μόνο η κοινότητα των ανθρώπων. Ο θρήνος και το πένθος αποκτούν υπόσταση μέσα στο κοινωνικό τους γίγνεσθαι. Εκεί ακριβώς θα βρουν τα αντίστοιχα στηρίγματα και τα παιδιά.
Σε καταστάσεις συλλογικού πένθους, όπως ας πούμε αυτές που βιώσανε τα παιδιά στην περίοδο της πανδημίας, αλλά και σε περιπτώσεις τραγικών συμβάντων, όπως η μοιραία σύγκρουση των τραίνων στην είσοδο των Τεμπών, αυξάνεται η αναγκαιότητα να μεγαλώσει η μέριμνα (οικογενειακή, σχολική, κοινωνική, θεσμική) ώστε να παιδιά να έρθουν σε επαφή με την αναπόφευκτη οδύνη των γεγονότων με ένα ανακουφιστικό τρόπο.
Δεδομένου πως από το συλλογικό τραύμα αναδύεται ένα προσωπικό συναίσθημα θλίψης, όπως συνακόλουθα φόβου και θυμού, είναι απαραίτητο οι οικογένειες και οι κοινωνίες να επενδύουν κατασκευάζοντας πλέγματα υποστήριξης για τα παιδιά, ώστε να μπορούν να συμμετέχουν στην οδύνη ανακουφιστικά και να βάζουν τον θυμό τους σε ένα δημιουργικό δρόμο.
Δεν υπάρχει ένας ενδεικνυόμενος δρόμος για να νιώσουν και να εκφράσουν τα παιδιά τα συναισθήματα που τους προκαλεί ένα επώδυνο γεγονός, μια απώλεια σε προσωπικό, οικογενειακό, τοπικό ή εθνικό επίπεδο. Ωστόσο χρειάζεται να είναι απολύτως κατανοητό πως το βασικό πεδίο όπου θα εκφράσουν τα συναισθήματά τους και θα τα μετατρέψουν σε δύναμη είναι το πλαίσιο αναφοράς τους, αρκεί αυτό όχι μόνο να τους το επιτρέπει, αλλά και να τους το καλλιεργεί.
Δεν αναζητούμε επομένως συνταγές ή συμβουλές καθοδήγησης, αλλά προσπαθούμε να κατανοήσουμε και να ενισχύσουμε όπου χρειάζεται το δικό μας πλέγμα που συγκρατεί την ορμή του θρήνου και καταπραΰνει στο μέτρο του δυνατού τον πόνο μας. Οι διεργασίες με τις οποίες εμείς μεταβολίζουμε το πένθος αποτελούν τον καλύτερο δάσκαλο για τις διεργασίες που θα ακολουθήσουν και τα παιδιά μας.
*Απαγορεύεται ρητώς η αναπαραγωγή χωρίς προηγούμενη άδεια των υπευθύνων της ιστοσελίδας*
