Εύκολα διαπιστώνουμε πόσο το άτομο μέσα στη μάζα διαφέρει από το μεμονωμένο άτομο. Τις αιτίες όμως μίας τέτοιας διαφοράς είναι λιγότερο εύκολο να τις ανακαλύψουμε.
Για να καταφέρουμε να τις διαβλέψουμε, πρέπει να θυμηθούμε κατ΄αρχάς αυτή την παρατήρηση της σύγχρονης ψυχολογίας: ότι δεν είναι μόνο στην οργανική ζωή, αλλά ακόμα και στη λειτουργία του νου, που τα ασυνείδητα φαινόμενα παίζουν ένα πρωταρχικό ρόλο. Η συνειδητή ζωή του πνεύματος δεν αντιπροσωπεύει παρά ένα πολύ μικρό μέρος δίπλα στην ασυνείδητη ζωή του. Ο πιο οξυδερκής αναλυτής, ο πιο διεισδυτικός παρατηρητής δεν καταφέρνει να ανακαλύψει παρά έναν πολύ μικρό αριθμό των ασυνείδητων κινήτρων που την κατευθύνουν. Οι συνειδητές μας πράξεις απορρέουν από ένα ασυνείδητο υπόστρωμα, που διαμορφώνεται κυρίως από κληρονομικές επιδράσεις. Αυτό το υπόστρωμα περικλείει τα αναρίθμητα προγονικά κατάλοιπα που συνιστούν την ψυχή της φυλής. Πίσω από τις αναγνωρισμένες αιτίες των πράξεών μας, βρίσκονται μυστικές αιτίες που τις αγνοούμε. Οι περισσότερες από τις καθημερινές μας πράξεις είναι το αποτέλεσμα κρυμμένων κινήτρων που μας διαφεύγουν.
Είναι κυρίως, ως προς τα ασυνείδητα στοιχεία που συνθέτουν την ψυχή μίας φυλής, που μοιάζουν μεταξύ τους όλα τα άτομα αυτής της φυλής. Είναι ως προς τα ασυνείδητα στοιχεία, καρπούς της αγωγής αλλά κυρίως μίας ιδιαίτερης κληρονομικότητας, που διαφέρουν. Οι περισσότεροι ανόμοιοι ως προς την πνευματικότητά τους άνθρωποι έχουν ένστικτα, πάθη, αισθήματα ενίοτε ταυτόσημα. Σε όλα όσα έχουν να κάνουν με το συναίσθημα: θρησκεία, πολιτική, ηθική, πάθη, αντιπάθειες κτλ., οι πιο έξοχοι άνθρωποι δεν υπερβαίνουν παρά πολύ σπάνια, το επίπεδο των συνηθισμένων ατόμων. Μεταξύ ενός διάσημου μαθηματικού και του υποδηματοποιού του μπορεί να υπάρχει μία άβυσσος ως προς την πνευματική συνάφεια, όμως σε ό,τι αφορά στο χαρακτήρα και στις πεποιθήσεις η διαφορά είναι συχνά μηδαμινή ή πολύ ισχνή.
Όμως αυτές οι γενικές ιδιότητες του χαρακτήρα καθώς διέπονται από το ασυνείδητο και τις διαθέτουν σχεδόν στον ίδιο βαθμό τα περισσότερα από τα κανονικά άτομα μίας φυλής, είναι ακριβώς αυτές που, μέσα στις μάζες, βρίσκονται συσσωρευμένες. Μέσα στη συλλογική ψυχή τα πνευματικά χαρίσματα των ανθρώπων και συνεπώς η ατομικότητά τους, παραμερίζονται. Το ετερογενές πνίγεται μέσα στο ομογενές και οι ασυνείδητες ιδιότητες κυριαρχούν.
Αυτή η συσσώρευση των κοινότυπων ιδιοτήτων μας εξηγεί γιατί οι μάζες δεν θα μπορούσαν να επιτελέσουν πράξεις που απαιτούν ένα υψηλό πνεύμα. Οι αποφάσεις γενικού ενδιαφέροντος, που λαμβάνονται από μία συνέλευση επιφανών ανθρώπων, αλλά με διαφορετικές ειδικότητες, δεν είναι υπερβολικά ανώτερες από τις αποφάσεις που θα έπαιρνε ένα συνέδριο ηλιθίων. Μπορούν μονάχα να συγκεντρώσουν πράγματι αυτές τις μέτριες ιδιότητες που διαθέτει όλος ο κόσμος. Οι μάζες συσσωρεύουν όχι το πνεύμα αλλά τη μετριότητα. Δεν είναι όλος ο κόσμος, όπως το επαναλαμβάνουμε τόσο συχνά, που έχει περισσότερο πνεύμα από το Βολταίρο. Ο Βολταίρος έχει σίγουρα περισσότερο πνεύμα από όλον τον κόσμο, αν το «όλος ο κόσμος» αφορά στις μάζες.
Όμως, αν τα άτομα μέσα στη μάζα περιορίζονταν να συγχωνεύουν τις συνηθισμένες τους ιδιότητες, θα υπήρχε απλώς μέσος όρος, και όχι, όπως το έχουμε πει, δημιουργία καινούριων χαρακτήρων.
Με ποιο τρόπο εγκαθίστανται αυτοί οι χαρακτήρες;
Διάφορες αιτίες καθορίζουν την εμφάνιση των χαρακτήρων που προσιδιάζουν στις μάζες.
1. Η πρώτη είναι ότι το άτομο ως μάζα αποκτά, από μόνο το δεδομένο του πλήθους, ένα αίσθημα ισχύος ακαταμάχητο, που του επιτρέπει να ενδίδει σε ένστικτα τα οποία, μόνο του, θα είχε κατ΄ανάγκη χαλιναγωγήσει. Τόσο περισσότερο πρόθυμα θα ενδίδει σε αυτά που, καθώς η μάζα είναι ανώνυμη, και κατά συνέπεια ανεύθυνη, το αίσθημα της υπευθυνότητας, που συγκρατεί πάντα τα άτομα, θα εξαφανιστεί τελείως.
2. Μία δεύτερη αιτία, η διανοητική μεταδοτικότητα, υπεισέρχεται ομοίως για να καθορίσει μέσα στις μάζες την εκδήλωση ιδιαίτερων χαρακτήρων και, ταυτόχρονα, τον προσανατολισμό τους. Η μεταδοτικότητα είναι ένα φαινόμενο που το διαπιστώνουμε εύκολα, αλλά δεν έχει ακόμη ερμηνευθεί. Μέσα σε μία μάζα, κάθε συναίσθημα, κάθε πράξη είναι μεταδοτική και μεταδοτική σε τέτοιο βαθμό θυσιάζει πολύ εύκολα το προσωπικό του συμφέρον στο συλλογικό συμφέρον. Εδώ υφίσταται μία δεξιότητα ενάντια στη φύση του και για την οποία ο άνθρωπος δεν γίνεται καθόλου ικανός, παρά μόνο στο βαθμό που αποτελεί μέρος της μάζας.
3. Μία τρίτη αιτία και εν πολλοίς η περισσότερο σημαντική, καθορίζει στα άτομα της μάζας ιδιαίτερους χαρακτήρες, ενίοτε πολύ αντίθετους με αυτούς του μεμονωμένου ατόμου. Για να καταλάβουμε αυτό το φαινόμενο, πρέπει να γνωρίζουμε ότι ένα άτομο μπορεί να βρεθεί σε μία κατάσταση τέτοια που, έχοντας χάσει τη συνειδητή προσωπικότητά του, υπακούει σε όλες τις υποβολές του πειραματιστή που τον έκανε να τη χάσει και κάνει τα πράγματα τα περισσότερο αντίθετα στο χαρακτήρα του και στις συνήθειές του.
Έτσι, προσεκτικές παρατηρήσεις φαίνεται να αποδεικνύουν ότι το άτομο που για κάποιον καιρό, βυθίστηκε στους κόλπους μίας δραστήριας μάζας, πέφτει μετά από λίγο- ως συνέπεια των ηλεκτρικών εκκενώσεων που εκλύονται από αυτή, ή για οποιαδήποτε άλλη αιτία που ακόμη την αγνοούμε –σε μία ιδιαίτερη κατάσταση, που πλησιάζει πολύ την κατάσταση γητείας του υπνωτισμένου μέσα στα χέρια του υπνωστιστή του.
Έχοντας παραλύσει η ζωή του εγκεφάλου στο υπνωτισμένο υποκείμενο, αυτό γίνεται ο σκλάβος όλων των ασυνείδητων ενεργειών του, που ο υπνωτιστής κατευθύνει κατά βούληση. Η συνειδητή προσωπικότητα εξαφανίζεται, η βούληση και η κρίση καταργούνται. Συναισθήματα και σκέψεις προσανατολίζονται τότε στην καθορισμένη από τον υπνωτιστή κατεύθυνση.
Αυτή περίπου είναι η κατάσταση του ανθρώπου που αποτελεί μέρος μίας μάζας. Δεν έχει πια συνείδηση των πράξεών του. Σε αυτόν, όπως και στον υπνωτισμένο, ενώ ορισμένες ικανότητες είναι κατεστραμμένες, άλλες μπορούν να οδηγηθούν σε ένα μέγιστο βαθμό έντασης. Η επίδραση μίας υποβολής θα τον σπρώξει σε μία ακατανίκητη ορμή στην επιτέλεση ορισμένων έργων. Ορμή περισσότερο ακατανίκητη ακόμη μέσα στις μάζες από ότι στο υπνωτισμένο υποκείμενο, γιατί η υποβολή, όντας η ίδια για όλα τα άτομα, διογκώνεται καθώς γίνεται αμοιβαία. Οι μονάδες μίας μάζας, που θα διέθεταν μία προσωπικότητα αρκετά δυνατή για να αντισταθούν στην υποβολή, υπάρχουν σε μικρό βαθμό και τις παρασύρει το ρεύμα. Το πολύ πολύ να μπορέσουν να επιχειρήσουν ένα αντιπερισπασμό με μία διαφορετική υποβολή. Ενας επιτυχημένος λόγος, μία εικόνα που ανακαλείται στη μνήμη εν καιρώ, έχουν ενίοτε αποτρέψει τις μάζες από τις πιο αιμοσταγείς πράξεις.
Άρα, αφανισμός της συνειδητής προσωπικότητας, επικράτηση της ασυνείδητης προσωπικότητας, προσανατολισμός, διαμέσου της υποβολής και της μεταδοτικότητας, των συναισθημάτων και των ιδεών στην ίδια κατεύθυνση, τάση να μεταμορφώσει αμέσως σε πράξη τις υποβεβλημένες ιδέες: αυτοί είναι οι κύριοι χαρακτήρες του ατόμου μέσα στη μάζα. Δεν είναι πια ο εαυτός του αλλά ένα αυτόματο, που η βούληση του έχει γίνει ανίκανη να το οδηγήσει.
Από μόνο το γεγονός ότι αποτελεί μέρος της μάζας, ο άνθρωπος κατεβαίνει λοιπόν πολλούς βαθμούς στην κλίμακα του πολιτισμού. Μόνος του θα ήταν ίσως ένα καλλιεργημένο άτομο, μέσα στη μάζα είναι ενστικτώδης, δηλάδή ένας βάρβαρος. Έχει τον παρορμητισμό, την ορμή, την αγριότητα καθώς και τους ενθουσιασμούς και τους ηρωισμούς των πρωτόγονων υπάρξεων. Πλησιάζει σε αυτές, ακόμα, με αυτήν του την ευκολία να εντυπωσιάζεται από τις λέξεις, τις εικόνες και να οδηγείται σε πράξεις που βλάπτουν τα περισσότερα φανερά του συμφέροντα. Το άτομο μέσα στη μάζα είναι ένας κόκκος άμμου εν μέσω άλλων κόκκων άμμου, που ο άνεμος παίρνει και σηκώνει κατά βούληση.
Πηγή: “Ψυχολογία των μαζών”, (απόσπασμα) Γκυστάβ Λε Μπον, Εκδόσεις Ζήτρος
