Το αρχικό ερώτημα που εκτιμώ πως τίθεται κάθε φορά που εμφανίζεται μια κρίση αφορά το πως τοποθετείται το εγώ ως ατομικό υποκείμενο, (μια τοποθέτηση που στην συστημική θεώρηση ορίζεται ως I-Position), αλλά και το πως συγκροτείται το εμείς ως συλλογικότητα, (οικογένεια, ομάδα, κοινότητα), μέσα σε αυτή τη συνθήκη. Αυτό το ερώτημα οδηγεί σε μια διερώτηση: θα σταθούμε αναστοχαστικά και κριτικά σχετικά με τις σημασίες, τα νοήματα και τις προκλήσεις που αναδύονται ή δημιουργούνται σε αυτή τη συνθήκη ή θα επιλέξουμε να αποστασιοποιηθούμε από ό,τι μας προσκαλεί στο πεδίο της ερμηνείας και της πράξης;
Θα τοποθετηθούμε εν τέλει σε μια θέση ανηλικιότητας. «τύφλωσης», ανήμποροι να αναλάβουμε το βάρος ενηλικίωσης και συνακόλουθα της ευθύνης που μας αναλογεί, παραχωρώντας τη δύναμή μας να μετασχηματίσουμε τη ζωή μας σε ένα ισχυρό και παντοδύναμο γονεϊκό άλλο;
Αν σταθούμε στην πρώτη επιλογή τότε η διερώτηση ως μορφή αμφιβολίας αλλά και συνεχιζόμενης αναρώτησης οδηγεί σε μια απόπειρα κατανόησης της συμπλοκότητας και της αλληλεπιδραστικής σχέσης ανάμεσα στην εμπειρία της κρίσης και στις δράσεις- αντιδράσεις τόσο του εγώ όσο και του εμείς και συμβάλει σε μια εναλλακτική κατασκευή νοήματος η οποία ακολούθως προσκαλεί σε καινούργια ερωτήματα.
Όσο ο αναστοχασμός, σχετικά με την κρίση και τις ανατροπές που αυτή επιφέρει σε ένα κόσμο οικειότητας και σε μια συνθήκη ψευδεπίγραφης σταθερότητας, βαθαίνει τόσο αφορά ταυτόχρονα δύο επίπεδα:
- Το ένα είναι το προσωπικό πεδίο, τίθεται δηλαδή αυτοαναφορικά: Προσπαθώ να κατανοήσω τις ενδοψυχικές διεργασίες που συμβαίνουν εντός μου καθώς βιώνω μια εμπειρία κρίσης και το πώς τοποθετώ και αντιλαμβάνομαι τον εαυτό μου ως υποκείμενο μέσα σε μια συνθήκη κατά την οποία μακροχρόνιες οικειότητες, βεβαιότητες, αποθέματα και σταθερότητες αμφισβητούνται και παραδοσιακά στέρεα σημεία, όπως, λ.χ., μια σχέση ή μια κοσμοθεωρίες, χάνουν τη δυνατότητα να τροφοδοτούν με νόημα την καθημερινή μου ζωή. Σε αυτό το επίπεδο έχει επίσης μια ιδιαίτερη σημασία να αντιληφθούμε αν οι ανατροπές που προκαλούνται, (λ.χ. η ανεργία), λειτουργούν ως πυροκροτητές που ενεργοποιούν βαθύτερα και παλαιότερα τραύματα ή αν επιδεινώνουν κρίσεις που συμβαίνουν σε άλλα πεδία της ζωής. Σε κάθε περίπτωση η αποσταθεροποίηση και η ψυχική αποδιοργάνωση είναι πιθανά και ισχυρά σενάρια!
- Το δεύτερο είναι το συλλογικό, συστημικό πεδίο: Πώς τα υποκείμενα, μέσα από τις συλλογικότητες που συγκροτούν όπως και μέσα από τους θεσμούς στους οποίους συμμετέχουν, δημιουργούν συζεύξεις, συναντιούνται διαλογικά σε μια συνθήκη κρίσης, πώς τη δημιουργούν, τη συντηρούν και την αναπαράγουν ή, ενδεχομένως, κινητοποιούνται και μετασχηματίζουν το πλαίσιο όπου ζουν είτε αυτό είναι ένα μικροσύστημα, (όπως μια οικογένεια), είτε είναι ένα μεγασύστημα, (όπως μια κοινότητα).
Θα μπορούσε κάποια[2] να υποστηρίξει βάσιμα ότι αυτή η διάκριση σε δύο επίπεδα, στα οποία μπορεί να γίνει κατανοητό το βίωμα της κρίσης, αποτελεί ένδειξη ότι κάνουμε εκ προοιμίου αποδεκτή μια βασική προβληματική που συναντάμε συχνά σε αυτήν τη συνθήκη, δηλαδή την αποδοχή του κατακερματισμού και της μερικότητας έναντι της ολιστικότητας και της πολυπλοκότητας.
Πράγματι, υπάρχει αυτός ο κίνδυνος και αξίζει να επισημανθεί, ώστε να διαφυλάξουμε τη σημασία και τη σπουδαιότητα της ολιστικής οπτικής. Έτσι, ο διαχωρισμός ανάμεσα στο άτομο και το σύστημα ή στο όλο και το μερικό εξυπηρετεί λειτουργικά την ανάπτυξη του διαλόγου και συνιστά τρόπο κατανόησης ή περιγραφής μιας συνθήκης και όχι παραγνώριση ή μείωση της σημασίας της αλληλεπιδραστικής και σχεσιακής οπτικής, μέσα από την οποία τα άτομα και τα συστήματα είναι αδιάσπαστα συνδεδεμένα.
Ως εκ τούτου, θα πρότεινα μια αποδοχή της διαλογικότητας, της σχεσιακότητας και της αλληλεξάρτησης ατομικού και συλλογικού· καθώς αυτά τα στοιχεία είναι χαρακτηριστικά μιας ολιστικής αντίληψης, και μιας οικολογικής παιδείας[3], σύμφωνα με την οποία όλοι οι κόσμοι και οι πραγματικότητες που συνθέτουν τον Κόσμο[4], και βρίσκονται σε αμοιβαία σχέση, σε συνεχή αλληλεπίδραση και, επομένως, οτιδήποτε συμβαίνει σε ένα εξ αυτών επηρεάζει κυκλικά όλα τα υπόλοιπα.
Εδώ θα ήθελα να τονίσω ότι οι διερωτήσεις που τίθενται σε αυτό το άρθρο όπως και στο βιβλίο Κρίση και Μετασχηματισμού, διόλου δεν αφορούν τις αιτίες που γεννούν τις κρίσεις.
Αντίθετα, ό,τι κυρίως επιδιώκεται είναι να υπάρξουν ανοικτές απαντήσεις σχετικά με το πώς τα συστήματα, ατομικά ή συλλογικά παράγουν και κατασκευάζουν αφηγήσεις για τις κρίσεις ή για τα τραύματα που συντελούν στη γέννησή της καθώς και πώς οργανώνουν τις μορφές αυτών των αφηγήσεων[5].
Επιπλέον, πώς παράγονται θεωρίες, νοήματα και ερμηνείες κατανόησης, πώς αναδύονται, συνυπάρχουν και συγκρούονται ατομικά και συλλογικά αξιακά πλαίσια και ηθικές, πώς οργανώνονται και εξελίσσονται ενδοπροσωπικοί, ενδοσυστημικοί και διαπλαισιακοί/διασυστημικοί διάλογοι και καθημερινές πρακτικές με άξονα μια συνθήκη κρίσης και βέβαια ποιες δομικές συζεύξεις εμφανίζονται ώστε νέες συνκατασκευές της πραγματικότητας να εισέρχονται στο πεδίο.
Ένα σημαντικό ζήτημα που προκύπτει αφορά στον τρόπο επίλυσης μιας κρίσης, καθώς σε άλλες περιπτώσεις αρκούν διορθωτικές αλλαγές, ενώ σε άλλες απαιτούνται ρήξεις και μετασχηματισμοί[6]. Ακόμα, τα μέσα μπορούν να λάβουν διαφορετικές μορφές: άλλοτε είναι ειρηνικά· άλλοτε οι μετακινήσεις είναι σταδιακές, συμβαίνουν μέσα από την παιδεία και την αλλαγή παραδείγματος, βιώνονται σε ένα συνεχές της ιστορίας και της εμπειρίας μας· άλλοτε, τέλος, οι επιθυμίες για αλλαγές οδηγούν σε ρήξεις (ενδεχομένως ακόμα και μέσω της βίας), σε ασυνέχειες και στην ανάγκη να κατασκευαστούν καινούργια πλαίσια στα οποία τα υποκείμενα μπορούν να ανελιχθούν προς μια νέα κατεύθυνση.
Διαβάστε σχετικά: Εποχή κρίσης και στοχαστικός διάλογος
Εκτιμώ, μάλιστα, πως είναι ιδιαίτερης αξίας η αισθητική και η ηθική στάση μέσα από την οποία βιώνουμε αυτή την εμπειρία. Έτσι, έχει μια σημασία αν ένας διάλογος με πλουραλισμό και πολυφωνία αποτελεί την κεντρική επιλογή, αν δηλαδή υπάρχει μια ηθική της διαπραγμάτευσης και η καταφυγή στη δημιουργικότητα και τη φαντασία, ή, απεναντίας, επιλέγεται η βία, ο πόλεμος και η κυριαρχία.
Το παράδοξο, για όσες και όσους έχουν συνηθίσει να σκέφτονται με μανιχαϊστικούς όρους διπολικών και αντιθετικών αλληλοαποκλειόμενων συνθηκών, είναι πως μέσα σε μια συστημική και ολιστική οπτική όλα τα ανωτέρω συχνά συνυπάρχουν ως ταλαντώσεις μέσα σε ένα διαλογικό φάσμα[7], ως δυνητικές επιλογές, ως ενδεχομενικότητες. Έτσι, αναπόφευκτα εμπλέκονται σε διάλογο, δημιουργώντας συχνά φαύλους κύκλους, διπλά μηνύματα, διαλεκτικές αντιπαραθέσεις, συγκρούσεις, αδιέξοδα ή, εξ αντιθέτου, γεννώντας εναλλακτικές αφηγήσεις για το παρελθόν, καινούργια νοήματα για το παρόν, καθώς και δυνατότητες για ένα εναλλακτικό μέλλον για τον εαυτό και τον κόσμο.
Η κρίση μπορεί να κατανοηθεί ως συνεχής καθημερινή εμπειρία, στο βαθμό που κάθε διάλογος, κάθε σχέση στην οποία μετέχουμε όπως και κάθε γεγονός το οποίο βιώνουμε, τροποποιεί διαρκώς την ταυτότητά μας.
Μια τέτοια θέση, εξάλλου, νομιμοποιείται και μέσα από τη θεωρία της διαλογικότητας και τις σχετικές ιδέες του Μιχαήλ Μπαχτίν. Αν ο διάλογος, όπως υποστηρίζει ο Ρώσος στοχαστής, είναι υπαρξιακή, οντολογική εμπειρία που επηρεάζει καθοριστικά τον εαυτό ή την ομάδα αφ’ ης στιγμής συμμετέχουμε σε αυτόν, αν η ίδια η ύπαρξη είναι σε τελική ανάλυση διάλογος (εσωτερικός ή διαπροσωπικός/εξωτερικός), που εξελίσσεται και αλλάζει υπό την επίδραση των λόγων αφενός των συνομιλητών μας και αφετέρου των εσωτερικευμένων σημαντικών άλλων,[8] αναπόφευκτα είμαστε διαρκώς εκτεθειμένοι στον επηρεασμό του, δηλαδή σε μια συνθήκη δυνητικής αλλαγής των βεβαιοτήτων μας.
Βέβαια, θα αντέτεινε κανείς ότι αυτή η οπτική διαφέρει από αυτό που χαρακτηρίζουμε ως αποσταθεροποίηση και κρίσιμη καμπή.
Οι κρίσιμες καμπές —μια πολύ σπουδαία έννοια, η οποία μας φέρνει αντιμέτωπους με διλήμματα και την αναγκαιότητα της επιλογής— εμπεριέχουν πάντοτε την πιθανότητα ενός αβέβαιου παρόντος κι ενός άγνωστου μέλλοντος, διότι συσχετίζονται, όπως εκτιμώ, με θεμελιακές αλλαγές σε όσα συγκροτούν ένα τοπίο οικειότητας[9], μέσα στο οποίο έχουμε μάθει να ζούμε, να επικοινωνούμε, να σχετιζόμαστε, να μετακινούμαστε και να αλλάζουμε.
Τέτοιου είδους αλλαγές συνδέονται συχνά, αλλά όχι πάντα, με την απώλεια και την καταστροφή. Ο θάνατος, η απομάκρυνση ενός αγαπημένου προσώπου, η ματαίωση μιας σχέσης στην οποία έχουμε επενδύσει συναισθηματικά και υπαρξιακά, η απώλεια της εργασίας, οι οικονομικές καταστροφές, η αναγκαστική μετανάστευση και η προσφυγιά, οι παραβιάσεις και η σωματική κακοποίηση, αποτελούν ορισμένα παραδείγματα.
Εδώ η τραυματική εμπειρία, η οποία ενδέχεται να έχει βιωθεί πολύ καιρό πριν εμφανιστεί η κρίση μπορεί να μας οδηγήσει σε μια μονολογική εκδοχή της πραγματικότητας.
Στην κρίσιμη καμπή αναδύονται συχνά, όπως προανέφερα, διλημματικές συνθήκες που χαρακτηρίζονται από μια διαλεκτική σύγκρουση, η οποία μπορεί να προσλάβει πολεμικά χαρακτηριστικά στο διάλογο, είτε αυτός είναι εσωτερικός είτε διαπροσωπικός/εξωτερικός. Έτσι, καθώς βρισκόμαστε αντιμέτωπες με το δίλημμα ποιο δρόμο θα επιλέξουμε, οι σκέψεις και οι εσωτερικοί μας διάλογοι «βρίθουν από φωνές», που ηχούν μέσα μας επιζητώντας να μας καθοδηγήσουν σχετικά με το ορθό των αποφάσεών μας.
Σε αυτούς τους διαλόγους είναι παρόντες με τον τρόπο τους οι σημαντικοί εσωτερικευμένοι άλλοι, οι άνθρωποι των οποίων τις φωνές έχουμε υιοθετήσει, συνειδητά ή ασυνείδητα, όπως επίσης συμμετέχει ο ενσυνείδητος εαυτός μας, που, κατά περίπτωση, περιορίζεται από τα βιώματά του ή αντλεί γνώση και δύναμη από αυτά.
Οι προκύπτουσες συγκρούσεις σχετικά με τις διαθέσιμες επιλογές αλλά και η συνειδητοποίηση των αδιεξόδων είναι οδυνηρές για όλους και όλες μας, όπως διαφαίνεται από σειρά συμπτωμάτων που καταγράφονται στις έρευνες για την ψυχική υγεία[10] ή στους χώρους όπου παρέχεται ψυχολογική υποστήριξη: κατάθλιψη, άγχος, κρίσεις πανικού, φοβίες, απομόνωση και μοναξιά είναι ορισμένα από αυτά. Το κυριότερο: Ανεξάρτητα από το αν είναι το άτομο ή μια κοινωνία που εκδηλώνει όλα τούτα τα συμπτώματα, έχει τεράστια σημασία το πλαίσιο εντός του οποίου αυτά βιώνονται.
Το γεγονός αυτό οφείλεται όχι μόνο στην έλλειψη ή μη ενεργών δεσμών ή κοινοτικών δικτύων φροντίδας, όπως, λ.χ., οργανωμένες δομές υποστήριξης για την ψυχική υγεία, για την αστεγία, τους απόρους, για τις γυναίκες και τα παιδιά που κακοποιούνται κ.ά., αλλά και στον τεράστιο ρόλο που παίζουν η κουλτούρα και οι κυρίαρχοι κανονιστικοί λόγοι για το πώς να ζούμε την καθημερινότητά μας και ποιος είναι ο ορθός τρόπος να βιώνουμε τις κρίσεις και τις απώλειες.
Ωστόσο, εδώ μας ενδιαφέρει, όπως έχει τονιστεί, να διερευνήσουμε πώς ταυτόχρονα και από κοινού τα άτομα και οι κοινότητες τοποθετούνται και δρουν σε μια κρίσιμη καμπή. Σε αυτή τη διερεύνηση καταφεύγω συχνά στην έννοια της ενδεχομενικότητας, την οποία στη συστημική θεωρία χρησιμοποιούμε για να περιγράψουμε το εύρος των πιθανών επιλογών που έχουν τα συστήματα, προκειμένου να «απαντήσουν» στην ανατροφοδότηση που δέχονται από το περιβάλλον τους.
Η ενδεχομενικότητα έχει καίρια σημασία, καθώς στα σημεία καμπής είναι «άγνωστο πού οδηγούν οι στροφές» και αναδεικνύονται πάντοτε ευκαιρίες για αλλαγές και μετασχηματισμούς αλλά και κίνδυνοι για καταστροφές.
Τα συστήματα, ατομικά ή συλλογικά, τοποθετούνται στις κρίσιμες καμπές επιλέγοντας από το πλήθος των ενδεχομένων απαντήσεων, όμως αυτό δεν σημαίνει ότι δεν προηγείται μια διεργασία στην οποία βιώνουν διλήμματα και αμφιβολίες, καθώς βρίσκονται νοητικά και συναισθηματικά συνδεδεμένα με πλείστες επιλογές, οι οποίες αυξάνουν όσο περισσότερο εκτίθενται στην πληροφορία και στη ρευστότητα.
Ως μεθοδολογική βάση για την κατανόηση της τρόπου λήψης των αποφάσεων σε περιόδους κρίσης αξιοποιείται μια πρακτική την οποία έχω περιγράψει τόσο στη Γραμματική των Αποθεμάτων όσο και στην Ονειροτοπία. Εκεί αναλύω τη σημασία του να αντιληφθούμε πώς οργανώνεται η ανθρώπινη εμπειρία μέσα σε διαφορετικές περιοχές, όπως η αισθητική, η ερμηνεία, η δράση, ο διάλογος η ηθική κ.ά.
Έτσι, τα διλήμματα και οι δυνητικές επιλογές μπορούν να συνδέονται με κάποια επιμέρους περιοχή και ενίοτε να αφορούν και να φέρνουν στην επιφάνεια ερωτήματα σχετικά με την ανάγκη δημιουργίας καινούργιων νοημάτων και ουσιαστικά με την επανατοποθέτηση του εαυτού στον κόσμο ή και με την ανάγκη δημιουργίας νέων κόσμων.
Κατά συνέπεια, τα ερωτήματα/ερωτηματικά, τα διλήμματα και οι επιλογές μπορούν να είναι ηθικά, ερμηνευτικά, πρακτικά, αισθητικά ή διαλογικά. Μέσω αυτής της οπτικής είναι σημαντικό να καταλάβουμε ότι το δίλημμα, ή το ερώτημα, καθώς βιώνουμε μια κρίσιμη καμπή, για μια ενδεχόμενη επιλογή δεν αφορά ποτέ μία μονάχα πραγματικότητα χωρίς να εμπλέκονται οι υπόλοιπες (λ.χ., μια απόφαση για αλλαγή εργασιακού περιβάλλοντος αναπόφευκτα κινητοποιεί διάλογους και με άλλες πραγματικότητες, όπως λ.χ. την οικογενειακή ζωή).
Το γεγονός αυτό αυξάνει τη συμπλοκότητα της επιλογής, η οποία —ακριβώς επειδή όταν τα διλήμματα ενεργοποιούνται αφορούν όλες τις περιοχές της εμπειρίας μας— συνδέεται με το σύνολο της ύπαρξής μας και αποβαίνει υπαρξιακή και οντολογική.
Κλείνοντας θα ήθελα να μοιραστώ με τους αναγνώστες και τις αναγνώστριες ορισμένες από τις διερωτήσεις που τέθηκαν στο βιβλίο Κρίση και Μετασχηματισμοί που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις ΑΡΜΟΣ. Εκεί σε διαλόγους με ορισμένους σημαντικούς ψυχοθεραπευτές και στοχαστές αναρωτιόμαστε και διερευνούμε τα ακόλουθα σημεία:
- Τη σημασία μιας ολιστικής, συνθετικής οπτικής[11] για την κατανόηση ενός κόσμου σε ρευστότητα.
- Την κατανόηση των επιδράσεων του κατακερματισμού και της ειδημοσύνης σε έναν κόσμο πολυπλοκότητας.
- Την δημιουργία των δικτύων και πως αυτά συνδέονται με τη σταθερότητα και την αβεβαιότητα σε ένα ρευστό κόσμο.
- Τη σημασία των κυρίαρχων, ηγεμονικών λόγων στον πολιτισμό, στην πολιτική, στις κοινωνικές σχέσεις.
- Τις διεργασίες μέσω των οποίων ενισχύεται ο αποκλεισμός, η αορατότητα και οι αντιστάσεις σε περιόδους κρίσεων.
- Την επίδραση του συλλογικού πένθους και οι προκλήσεις για αλλαγές, μετασχηματισμούς και ασυνέχειες.
- Την κατανόηση των επιδράσεων του τραύματος στις ζωές μας και η αλληλεπιδραστική κυκλική σχέση ανάμεσα στο τραύμα, την απώλεια και την κρίση.
- Την σημασία των ατομικών και συλλογικών αποθεμάτων σε περιόδους κρίσεων.
- Την σημασία της συν-κατασκευής τοπίων ασφάλειας, της φροντίδας της ευαλωτότητας και της ηθικής της συμπερίληψης.
- Τις επιδράσεις της κρίσης στο βίωμα του χρόνου και στην απώλεια της αίσθησης της ολότητάς του.
- Το πως δημιουργούνται βιώνονται, ενισχύονται ή αποσταθεροποιούνται οι συλλογικοί δεσμοί, οι διαπροσωπικές σχέσεις και η κοινωνική οργάνωση σε εποχές κρίσεων.
- Την σημασία που αποκτά η διαλογικότητα, η πολυφωνία και ο πλουραλισμός σε περιόδους αστάθειας: και την αξία να φέρουμε στο προσκήνιο την ηθική της διαπραγμάτευσης.
- Την πρόταση να εστιάσουμε σε μια συστημική οπτική για την ψυχική ανθεκτικότητα και την ευαλωτότητα σε άτομα και συστήματα.
- Τις επιδράσεις των κρίσεων στη λειτουργία των θεσμών και του κράτους και το πως επηρεάζονται τα δημοκρατικά δικαιώματα, ο αυταρχισμός και οι πρακτικές κυριαρχίας.
- Την σημασία να αναζητήσουμε, να επαναδιατυπώσουμε και να παράγουμε ατομικά και συλλογικά νοήματα.
- Την σημασία της δημιουργικότητας, της φαντασίας και των εναλλακτικών λόγων.
- Την έμφαση στις αντιστάσεις και σε ένα δικαιωματικό και διεκδικητικό λόγο.
[1] Η εμπειρία της κρίσης ως μια αφορμή και δυνατότητα για διερωτήσεις και μετασχηματισμούς[1] Το άρθρο βασίζεται στο μεγαλύτερο μέρος του στην εισαγωγή του βιβλίου Κρίση και Μετασχηματισμοί: διάλογοι για το νόημα, την (ψυχο)θεραπεία και τη ζωή, το οποίο εκδόθηκε από τον ΑΡΜΟ την άνοιξη 2022. Παρουσιάστηκε επίσης ως εισήγηση στην διημερίδα που οργάνωσε η ΕΕΨΕ στις 5-6/4/2022 με θέμα: Η συμβολή της ψυχοθεραπείας στο ατομικό και συλλογικό τραύμα.
[2] Όπως στα προηγούμενα βιβλία μου, και εδώ έχει υιοθετηθεί η εναλλακτική χρήση του αρσενικού και θηλυκού γραμματικού γένους στη σήμανση του (μη συγκεκριμένου) υποκειμένου των προτάσεων.
[3]. Η έννοια της οικολογικής παιδείας βασίζεται στο έργο του Fritjof Capra, φυσικού που συνέδεσε την οικολογία με τη θεωρία συστημάτων και τον ολιστικό τρόπο σκέψης. Περισσότερες πληροφορίες στα: https://en.wikipedia.org/wiki/Ecological_literacy και https://www.ecoliteracy.org/article/new-facts-life. Το έργο και οι ιδέες του έχουν ασκήσει βασική επίδραση στις θεματικές που έθεσα προς συζήτηση στις συνομιλήτριές μου.
[4]. Υιοθετείται εδώ η βασική ιδέα του Κ. Αξελού, όπως διατυπώνεται στην Ανοιχτή Συστηματική, ότι ο Κόσμος εμπεριέχει πολλούς και διαφορετικούς κόσμους.
[5]. Για τις μορφές των αφηγήσεων δες σχετική αναφορά στη Γραμματική των Αποθεμάτων.
[6]. Στο βιβλίο διατυπώνονται με σαφήνεια οι αλλαγές πρώτου και δευτέρου επιπέδου, όπως και η έννοια της ασυνέχειας.
[7]. Η έννοια των ταλαντώσεων στο διαλογικό φάσμα παρουσιάστηκε, για πρώτη φορά, σε εισήγηση στο πλαίσιο ενός δημόσιου διαλόγου, που οργάνωσε το Ίδρυμα Ωνάση στις 15-12-2019, σχετικά με τη σημασία της σεξουαλικής εκπαίδευσης στην Ελλάδα (δες σχετικά στο: https://www.youtube.com/watch?v=EZQ1hCcT1Ns&ab_channel=OnassisFoundation). Δες, επίσης, στον πρόλογο του βιβλίου μου Ονειροτοπία, η οποία εκδόθηκε από τον Αρμό (2020).
[8]. Ο αναγνώστης που επιθυμεί να εμβαθύνει σε αυτήν τη θεματική μπορεί να καταφύγει στο βιβλίο των Χούμπερτ Τζ. Μ. Χέρμαν & Ανιέσκα Κονόπκα Η θεωρία του διαλογικού εαυτού (Αθήνα, 2016, Εκδ. Παρισιάνος). Επίσης, αναλυτικές αναφορές υπάρχουν στη Γραμματική των Αποθεμάτων, στο κεφάλαιο για το διαλογικό εαυτό.
[9]. Χρησιμοποιώ εδώ τον όρο «τοπίο οικειότητας», και όχι αυτόν της «ζώνης ασφάλειας» (safe zone), όπως συνηθίζεται στην ψυχολογία, επειδή συμμερίζομαι την αντίληψη της H. Anderson (δες σχετική συνέντευξη στο https://www.youtube.com/watch?v=iDoHP5NORB8&ab_channel=ThinkPlayPartners) για το αναπόφευκτο να ζούμε διαρκώς μέσα στην αβεβαιότητα και να συγκατασκευάζουμε συνεχώς την ασφάλεια μέσα στη σχέση και την επικοινωνία με τους άλλους.
[10]. Δες ενδεικτικά το δημοσίευμα της Καθημερινής για την αύξηση των κρουσμάτων κατάθλιψης κατά τη διάρκεια της πανδημίας: https://www.kathimerini.gr/society/561443020/diplasiastike-to-pososto-politon-me-katathlipsi-kata-tin-pandimia/
[11]. Επιλέγεται εδώ ένας προσδιορισμός που παραπέμπει στο έργο τoυ Ζίγκμουντ Μπάουμαν Ρευστοί καιροί, στο οποίο η έννοια του ρευστού αξιοποιείται προκειμένου να περιγράψει τη ροή των συνεχών αλλαγών στην ύστερη νεωτερικότητα και τη μετανανεωτερικότητα.
*Απαγορεύεται ρητώς η αναπαραγωγή χωρίς προηγούμενη άδεια των υπευθύνων της ιστοσελίδας*
