Ποια απάντηση μπορεί να δώσει, ο ψυχαναλυτικός λόγος στο θεσμικό και στο κοινωνικό πεδίο στα υποκείμενα που βρίσκονται σε καταστάσεις κοινωνικής απομόνωσης και κοινωνικού αποκλεισμού;
Στην εποχή της κρίσης βλέπουμε όλο και περισσότερα υποκείμενα να κάνουν χρήση των υπηρεσιών και των δομών ψυχικής υγείας. Πρόκειται για υποκείμενα τα οποία βιώνουν τις επιπτώσεις της κρίσης, αφού σε ένα τέτοιο κοινωνικό περιβάλλον επιδεινώνονται οι συναντήσεις με το πραγματικό και συνακολούθως οι επιπτώσεις που αυτό συνεπάγεται για κάθε υποκείμενο ξεχωριστά. Βλέπουμε πλην των ψυχωσικών υποκειμένων που παραδοσιακά και κατά κύριο λόγο χρησιμοποιούσαν αυτές τις υπηρεσίες , ότι πλέον κάνουν χρήση όλο και περισσότερα υποκείμενα που ανήκουν στη λεγόμενη μεσαία τάξη τα οποία βιώνουν τις τραυματικές συνέπειες της κρίσης και του πραγματικού έχοντας απωλέσει την ψυχική δύναμη να τις αντιμετωπίσουν. Αυτό που κυρίως βιώνουν με επώδυνο τρόπο αυτά τα υποκείμενα είναι η απώλεια του ελέγχου της ζωής και της οικογένειάς τους, κάτι που συχνά εκφράζεται ως «κατάθλιψη».
Πράγματι, τα υποκείμενα που έχουν γαλουχηθεί στο καπιταλιστικό σύστημα που ανάγει τα αντικείμενα υπερ απόλαυσης και τα Ιδεώδη της κοινωνικής επιτυχίας στο ζενίθ, έχοντας χάσει αφενώς την πρόσβαση σε αυτά τα αντικείμενα και αφετέρου την φαλλική τους αξία και δύναμη (όταν για παράδειγμα μένουν άνεργα, κακοπληρωμένα σε σχέση με τα προσόντα, την εμπειρία και τις σπουδές τους ή όταν έχουν χάσει ή κινδυνεύουν να χάσουν την περιουσία τους) ή όταν εκπίπτει η εικόνα τους ως φορέας μίας ζωής επιτυχημένης που χρήζει της εκτίμησης του Άλλου, βιώνουν έντονα συναισθήματα αναξιότητας. Αισθάνονται ότι δεν είναι τίποτα για τον Άλλο, ότι δεν μετράνε για τον Άλλο. Ο νεοφιλελεύθερος λόγος, με τις ολέθριες επιπτώσεις του στο κοινωνικό πεδίο που όλοι βιώνουμε – ειδικά στην Ελλάδα – πλήττει την αξιοπρέπεια των υποκειμένων, ειδικά όταν υπάρχει τεράστια έλλειψη των μέσων της διαβίωσης, και της επιβίωσης ακόμη, για κάποια υποκείμενα. Τα πάντα στη ζωή φαίνονται ανούσια χωρίς να υπάρχει κάποια αισιοδοξία για το μέλλον. Ο καπιταλιστικός λόγος, ειδικά στην νεοφιλελεύθερη εκδοχή του, τοποθετεί το υποκείμενο σε στατιστικές μετρήσεις και το τελευταίο μετράει ανάλογα με το πόσο μπορεί να καταναλώσει (που εντέλει καταναλώνεται).
Αποτέλεσμα τούτου είναι η στέρηση της ελευθερίας του λόγου του υποκειμένου και η ώθησή του στον κοινωνικό αποκλεισμό. Σε αυτό το πλαίσιο, της κοινωνικής απομόνωσης, του κοινωνικού αποκλεισμού και της συρρίκνωσης των υποκειμένων σε αντικείμενα απορρίματα του (κοινωνικού) Άλλου οι πιο σοβαρές υποκειμενικές επίπτωσεις μπορεί να είναι το πέρασμα στην πράξη ή άλλες εκδραματίσεις. Να σημειώσουμε επίσης, ότι τα συμπτώματα του κοινωνικού, τα οποία συνδέονται με την απώλεια της θέσης του υποκειμένου που είχε μέσα στον κοινωνικό δεσμό επιπροστίθενται στο ιδιαίτερο σύμπτωμα του κάθε υποκειμένου ξεχωριστά. Όμως το ένα (το κοινωνικό σύμπτωμα) δεν πρέπει να ταυτίζεται πλήρως με το άλλο (το υποκειμενικό σύμπτωμα) αν και υπάρχει συχνά, αν όχι πάντα, επικάλυψη. Μην ξεχνάμε τον Λακάν που ανέφερε ότι «το συλλογικό δεν είναι παρά το υποκείμενο του ατομικού» [1]
Φυσικά, όπως ανέφερα και πιο πάνω, οι επιπτώσεις της κρίσης, κυρίως ο κοινωνικός αποκλεισμός, δεν βιώνονται μόνο από την πάλαι ποτέ(;) μεσαία τάξη. Βιώνονται, πολύ περισσότερο και με τραγικό τρόπο, από υποκείμενα που βρίσκονται σε ανυπέρβλητες δυσκολίες όπως είναι άνθρωποι σε κατάσταση ακραίας φτώχειας, άστεγοι, περιπλανώμενοι, περιθωριοποιημένα άτομα, κακοποιημένα άτομα, μετανάστες και άτομα που έχουν υποστεί την βία του ρατσισμού. Όλα αυτά τα υποκείμενα ενσαρκώνουν τις σύγχρονες μορφές του κοινωνικού αποκλεισμού.
Ποια απάντηση μπορεί να δώσει όμως, ο ψυχαναλυτικός λόγος στο θεσμικό και στο κοινωνικό πεδίο στα υποκείμενα που βρίσκονται σε καταστάσεις κοινωνικής απομόνωσης και κοινωνικού αποκλεισμού; Τα υποκείμενα, όλων των υποκειμενικών δομών, που κάνουν χρήση των υπηρεσιών που τους παρέχονται στους θεσμούς ζητούν από το Συμβολικό πλαίσιο να τα βοηθήσει να αντιμετώπίσουν το επείγον. Αυτές οι θεσμικές δομές αν και αποδυναμωμένες λόγω της υποχρηματοδότησης και άρα της υποστελέχωσης λειτουργούν ως απάντηση στο κοινωνικό αδιέξοδο των υποκειμένων .Ο ψυχαναλυτικός λόγος και οι εφαρμογή της ψυχανάλυσης στο θεσμικό πεδίο μπορεί να βοηθήσει τους χρήστες των υπηρεσιών αναγνωρίζοντάς τους ως ομιλούντα όντα. Έτσι τους βοηθάει στην αντιμετώπιση των υποκειμενικών αδιεξόδων και στην ημέρευση της απόλαυσης από την οποία κατακλύζονται.
Το υποκείμενο που κάνει χρήση των θεσμών στην καλύτερη περίπτωση μπορεί να συναντήσει έναν ψυχαναλυτή που θα το υποδεχτεί στηρίζοντας την επιθυμία του ή /και αποδυναμώνοντας την απόλαυσή του. Μπορεί να το βοηθήσει να ανακτήσει την υποκειμενική του αξιοπρέπεια η οποία πλήττεται από όλες τις καταστάσεις που περιγράψαμε εντός του καπιταλιστικού λόγου. Ο αναλυτής που εργάζεται στο θεσμό μπορεί να βοηθήσει τα υποκείμενα που κάνουν χρήση των υπηρεσιών, να πάρουν αποστάσεις από τον νεοφιλελεύθερο λόγο, από την απόλαυση του Άλλου που τα καταδυναστεύει, γεγονότα που τα ωθούν στην κοινωνική εγκατάλειψη και στον κοινωνικό αποκλεισμό. Και σε αυτό το σημείο η ψυχανάλυση στο κοινωνικό, θεσμικό και πολιτικό πεδίο παίρνει όλη της την εμβέλεια. Ερχόμενος στο ερώτημα του τίτλου μου θα έλεγα ότι όχι, ο κοινωνικός αποκλεισμός δεν είναι η αναπόδραστη μοίρα του σύγχρονου υποκειμένου. Γιατί το σύγχρονο υποκείμενο έχει στην υπηρεσία του τον ψυχαναλυτικό λόγο που είναι αντίθετος ή ίσως το αντίθετο, κάθε μορφής αποκλεισμού, αφού προσπαθεί να εγκαταστήσει την υποκειμενική ιδιαιτερότητα στη θέση κάθε Ιδανικού.
Ο Αργύρης Τσάκος είναι ψυχολόγος, MSc Κοινωνικής Ψυχιατρικής, ψυχαναλυτής και εργάζεται στο 9ο Ψυχιατρικό Τμήμα Εισαγωγών του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Αττικής και στο Κέντρο Ψυχικής Υγείας Αγ. Αναργύρων που διασυνδέονται λειτουργικά.
[1]Lacan J., « Le temps logique et l’assertion de certitude anticipée », Écrits, Paris, Le Seuil, 1966, p. 213.
