Το burnout δεν είναι ένα μεμονωμένο γεγονός με το οποίο ερχόμαστε αντιμέτωποι ξαφνικά και απροειδοποίητα. Είναι μία διαδικασία, είναι για την ακρίβεια το τελικό στάδιο μίας διαδικασίας που ξεκινά με πολύ ενθουσιασμό, με πολλή δημιουργικότητα, με πολλή αφοσίωση και δέσμευση σε έναν στόχο, σε έναν επαγγελματικό στόχο ή σε μία πολυπόθητη θέση εργασίας ή σε μία συνεργασία. «You have to burn for something in order to burnout». Όταν φτάνουμε σε αυτό το σώμα μας έχει καταρρεύσει και ψυχικά έχουμε αναπτύξει συμπτώματα παρόμοια της κατάθλιψης.
Το burnout syndrome είναι ένα σύνθετο και πολυδιάστατο ψυχοκοινωνικό φαινόμενο. Αναδύεται στους κόλπους της εργασίας και έχει προεκτάσεις σε ολόκληρη τη ζωή του ατόμου. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, ο οποίος το συμπεριέλαβε επίσημα ως διαγνωστική κατηγορία στην τελευταία έκδοση του ICD-11, το «burnout syndrome» περιλαμβάνει τρεις διαστάσεις:
- αίσθημα εξάντλησης της ενέργειας ή εξουθένωση (διαρκές αίσθημα κόπωσης, από το πρωί και καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας)
- αυξημένη αποστασιοποίηση από την εργασία και συναισθήματα αρνητισμού ή κυνισμού σχετιζόμενα με την εργασία (αποσυνδέομαι ψυχικά από τη δουλειά μου και την κάνω ρομποτικά ή σκέφτομαι και μιλώ με κυνισμό/απαξιωτικά γι’ αυτήν)
- μειωμένο αίσθημα αποτελεσματικότητας στην εργασία (αισθάνομαι πως δεν είμαι αποτελεσματικός στην εργασία μου, λόγω της εξάντλησης και της αποστασιοποίησης, γεγονός που με ματαιώνει και με πλημμυρίζουν οι ενοχές και η ντροπή).
Το burnout syndrome παρατηρήθηκε και περιγράφηκε για πρώτη φορά, στα τέλη της δεκαετίας του ’70, από τους H. Freudenberger και Ch. Maslash. Έκτοτε υπάρχει τεράστια ευαισθητοποίηση στους κόλπους των οργανισμών και των επιχειρήσεων αναφορικά με το φαινόμενο του burnout. Ωστόσο, αυτό συντηρείται ακόμη και στις μέρες μας. Οι κυριότεροι λόγοι που το συντηρούν είναι παρόμοιοι με εκείνους που το γέννησαν:
(1) η ανισορροπία ανάμεσα στις απαιτήσεις –του εαυτού ή του οργανισμού- και στους διαθέσιμους πόρους και τις πηγές στήριξης, αφήνει λίγα περιθώρια για ξεκούραση, αναζωογόνηση και κοινωνική ζωή &
(2) η ασυμφωνία των αξιών ανάμεσα στον εργαζόμενο και στον οργανισμό που ανήκει, επηρεάζει τα κίνητρα και τη δέσμευση του ενός προς τον άλλο και διαμορφώνει ένα κλίμα ρευστότητας, αστάθειας και ανασφάλειας.
Το burnout δεν είναι ένα μεμονωμένο γεγονός με το οποίο ερχόμαστε αντιμέτωποι ξαφνικά και απροειδοποίητα. Είναι μία διαδικασία, είναι για την ακρίβεια το τελικό στάδιο μίας διαδικασίας που ξεκινά με πολύ ενθουσιασμό, με πολλή δημιουργικότητα, με πολλή αφοσίωση και δέσμευση σε έναν στόχο, σε έναν επαγγελματικό στόχο ή σε μία πολυπόθητη θέση εργασίας ή σε μία συνεργασία. «You have to burn for something in order to burnout». Όταν φτάνουμε σε αυτό το σώμα μας έχει καταρρεύσει και ψυχικά έχουμε αναπτύξει συμπτώματα παρόμοια της κατάθλιψης.
Πριν φτάσουμε στο τελικό στάδιο της ψυχοσωματικής κατάρρευσης, περνάμε από στάδια στα οποία υπάρχουν σημάδια και ενδείξεις που μας προειδοποιούν ότι οδεύουμε σε εξάντληση.
Η θεραπεία και η πρόληψη του burnout είναι μία δυναμική διαδικασία. Το πρώτο βήμα αυτής της διαδικασίας είναι να αναγνωρίσω πως υποφέρω από αυτό και να το αποδεχτώ ως απολύτως φυσιολογικό και ανθρώπινο, αντί να το αντιμάχομαι και να το αγνοώ. Σύμφωνα με την παράδοξη θεωρία της αλλαγής (Α. Beisser), που αποτελεί βασικό πυλώνα της θεωρίας της θεραπείας Gestalt. η αλλαγή έρχεται όταν αποδεχτώ αυτό που είμαι/είναι/συμβαίνει και όχι όταν προσπαθώ να είμαι κάτι που δεν είμαι. Το να αποδεχτώ ότι έχω κουραστεί/εξαντληθεί και πως δεν έχω ενέργεια να φέρω εις πέρας τις απαιτήσεις της καθημερινότητάς μου είναι το πιο σημαντικό βήμα ώστε να αρχίσω να φροντίζω τις ανάγκες μου. Εάν αυτό συμβεί, η αλλαγή έχει ήδη ξεκινήσει…
Συνήθως, έχουμε ένα μοτίβο στα συμπτώματα κόπωσης και της εξάντλησης που αναπτύσσουμε. Χρειάζεται, λοιπόν, να είμαστε σε εγρήγορση, ώστε να αναγνωρίζουμε τα σημάδια/ ενδείξεις σε ένα πρώιμο στάδιο και να προλαβαίνουμε την επιδείνωσή τους. Μόλις τα αναγνωρίσουμε, θα μπορέσουμε έγκαιρα να αναλάβουμε δράση προκειμένου:
- να ξεκουραστούμε
- να αποκαταστήσουμε και να ενδυναμώσουμε την υγεία μας (σωματική, ψυχική και πνευματική)
- να αναδιαμορφώσουμε τους παράγοντες που προκαλούν άγχος στο εργασιακό περιβάλλον
- να τροποποιήσουμε τη στάση μας απέναντι στην εργασία
Διαβάστε σχετικά: Το Σύνδρομο Επαγγελματικής Εξουθένωσης: Τι δεν πρέπει να αγνοούμε
Ας δούμε, λοιπόν, ποια είναι αυτά τα σημάδια/ ενδείξεις, ώστε να τα αναγνωρίζουμε εγκαίρως και να παίρνουμε τα κατάλληλα μέτρα, αποφεύγοντας να αρρωστήσουμε φτάνοντας στο τελικό στάδιο του burnout.
Σωματικά συμπτώματα
Τα σωματικά συμπτώματα του burnout είναι ενδείξεις που δύσκολα μπορούν να διαφύγουν της προσοχής μας.
- Ξυπνάτε και νιώθετε κουρασμένοι;
- Αισθάνεστε πως υπάρχει μία ομίχλη στο κεφάλι σας; Ξεχνάτε πράγματα, υποχρεώσεις και προθεσμίες; Δυσκολεύεστε να πάρετε αποφάσεις;
- Υποφέρετε από συχνούς πονοκεφάλους;
- Έχετε δυσκολία να κοιμηθείτε παρ’ ότι αισθάνεστε εξαντλημένοι;
- Παρατηρείται σημαντική αύξηση ή μείωση στο βάρος σας;
- Αρρωσταίνετε συχνά;
- Πονάει η μέση σας; Ο αυχένας σας;
Συναισθηματικές και γνωστικές ενδείξεις για burnout
- Εκνευρίζεστε με το παραμικρό;
- Απογοητεύεστε πολύ εύκολα και χάνετε την ψυχραιμία σας;
- Κατηγορείτε τον εαυτό σας για όλα και νιώθετε ενοχές;
- Ξεχνάτε προθεσμίες και ραντεβού;
- Αισθάνεστε πως ό, τι και να κάνετε η κατάσταση έχει ξεφύγει από τον έλεγχό σας;
- Δεν βρίσκετε νόημα σε όσα κάνετε; Μιλάτε απαξιωτικά και με κυνικό τρόπο για τη δουλειά σας;
- Είστε ευσυγκίνητοι;
- Αισθάνεστε αναποτελεσματικοί; Νιώθετε αποτυχημένοι;
Συμπεριφορές που λειτουργούν ως ενδείξεις για burnout
Η ντροπή και οι ενοχές εμποδίζουν τη λήψη βοήθειας και στήριξης. Οι διαπροσωπικές σχέσεις πλήττονται και το άτομο απομονώνεται.
- Θυμώνετε εύκολα με τους άλλους και τους κατηγορείτε πως εκείνοι ευθύνονται για ό, τι σας συμβαίνει;
- Αισθάνεστε πως κανείς δεν σας καταλαβαίνει και θέλετε να φύγετε μακριά από όλους και όλα;
- Αποφεύγετε να συναντήσετε αγαπημένα πρόσωπα γιατί ντρέπεστε ή αισθάνεστε ενοχές;
- Παρατείνετε συχνά το ωράριό σας για να ολοκληρώσετε κάποιο έργο;
- Καθυστερείτε να φτάσετε στο γραφείο;
- Παραλείπετε υποχρεώσεις;
- Απουσιάζετε συχνά λόγω ασθενειών;
- Φαντασιώνεστε να κάνετε κάποια άλλη δουλειά;
- Σκέφτεστε να παραιτηθείτε;
Προηγουμένως, είπαμε πως το burnout είναι το τελικό στάδιο μίας διαδικασίας που ξεκινά με πολύ ενθουσιασμό, με πολλή δημιουργικότητα, με πολλή αφοσίωση και δέσμευση σε έναν στόχο. Τι μεσολαβεί, όμως, ανάμεσα σε αυτή τη δέσμευση και τον αρχικό ενθουσιασμό και στο burnout. Τι συμβαίνει και ενώ αναγνωρίζουμε τα πρώτα σημάδια του stress και της κόπωσης, τα αγνοούμε και καταλήγουμε να παραμελούμε τον εαυτό μας χάριν της επίτευξης ενός στόχου;
1. Οι σύγχρονες κοινωνίες δίνουν έμφαση στην αποτελεσματικότητα και την αποδοτικότητα. Τα συναισθήματα και το stress τείνουν να θεωρούνται εμπόδια και ως τέτοια είτε τα αγνοούμε και τα αποφεύγουμε είτε προσπαθούμε να τα διαχειριστούμε και να τα ελέγξουμε με τεχνικές. Η αλήθεια είναι πως το stress, όπως και όλα τα συναισθήματα, είναι σύμμαχος μας. Μας ενημερώνει για κάτι που συμβαίνει και χρειάζεται να σταθούμε και να το «ακούσουμε». Να εντοπίσουμε από πού πηγάζει και να πάρουμε αποφάσεις προκειμένου να επιλύσουμε το πρόβλημα που μας προκαλεί stress.
2. Στην πορεία της επίτευξης ενός στόχου και έχοντας μεγαλώσει και διαμορφωθεί σε μία κοινωνία που η ταυτότητά μας –το «ποιος είμαι»- είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τα επιτεύγματά μας –«είμαι τα επιτεύγματά μου», «είμαι επιτυχημένος»-, τείνουμε να παραμελούμε άλλες σημαντικές πτυχές (α) της εργασίας μας και (β) της προσωπικής μας ζωής – βασικές ανάγκες, ενδιαφέροντα, διαπροσωπικές και οικογενειακές σχέσεις. You can do anything but not everything.
Αφήνουμε, όπως λέμε στη θεραπεία Gestalt, ανοιχτούς λογαριασμούς. Αυτοί οι ανοιχτοί λογαριασμοί, οι άλυτες υποθέσεις ή οι ανικανοποίητες ανάγκες, επειδή είναι για τη ζωή και την υγεία μας εξίσου σημαντικές με τον επαγγελματικό στόχο, καθώς περνά ο χρόνος πιέζουν τον οργανισμό μας για ικανοποίηση και μας προκαλούν ένταση και stress.
3. Κατά τη διάρκεια της επίτευξης ενός στόχου, παραμένουμε συχνά σε δράση για πολλές ώρες μέσα στη μέρα, για πολλές μέρες και για μεγάλο χρονικό διάστημα (φρενήρης τύπος burnout). Με αυτό τον τρόπο, δεν ολοκληρώνουμε τον κύκλο της επαφής σύμφωνα με τη θεωρία της θεραπείας Gestalt, που αποτελεί κομβικό σημείο για την επίγνωση, το βίωμα, την κατανόηση, τη νοηματοδότηση και εν τέλει τις αυθεντικές επιλογές μας.
Γεγονός που μπορεί να οφείλεται σε μία τελειοθηρική στάση και σε μία υπερβολικά επίμονη προσπάθεια να αποφύγουμε το λάθος ή το ενδεχόμενο μίας αποτυχίας. Αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας είναι να εξαντλούνται τα αποθέματα που διαθέτουμε σε πόρους. Η ενέργεια καταναλώνεται και ο οργανισμός μας παραδίδεται σταδιακά στην εξάντληση. Ταυτόχρονα, πλήττεται και η αίσθηση της αυτοαποτελεσματικότητας, καθώς καθυστερούμε το τελικό αποτέλεσμα και δεν αισθανόμαστε αποδοτικοί.
4. Όταν, τελικά, φτάνουμε στον στόχο, έχουμε δηλαδή ένα τελικό αποτέλεσμα των ενεργειών μας, δεν αποσυρόμαστε. Σε αυτή την περίπτωση δεν κάνουμε μία χρήσιμη παύση για να ξεκουραστούμε, να αναστοχαστούμε τη δράση μας και το αποτέλεσμα –είτε ήταν επιτυχές είτε δεν ήταν- και να ασχοληθούμε και με άλλες πτυχές της εργασίας μας και της ζωής μας. Αντίθετα, όταν το αποτέλεσμα είναι επιτυχές, θέτουμε άμεσα ένα νέο στόχο και ξεκινούμε την υλοποίηση του. Όταν, από την άλλη, η δράση μας δεν έχει το επιθυμητό αποτέλεσμα, βιώνουμε ντροπή και φοβόμαστε πως θα μας θεωρήσουν αποτυχημένους, οπότε συνεχίζουμε την προσπάθεια εξαντλώντας τον εαυτό μας. It’s not hard work that burns people out, but rather the feeling that their work doesn’t matter.
5. Η απουσία ενός ξεκάθαρου στόχου ή ενός ισχυρού στόχου συμβάλλει, επίσης, στην εμφάνιση του burnout. Αυτό συμβαίνει (α) στην περίπτωση που ο οργανισμός παρέχει μικρή αυτονομία στους εργαζόμενούς του ώστε να παίρνουν πρωτοβουλίες, να είναι ευέλικτοι και δημιουργικοί (φθαρμένος τύπος του burnout), οπότε η εργασία γίνεται μονότονη και ο εργαζόμενος χάνει το κίνητρό του και (β) στην περίπτωση που ο εργαζόμενος έχει τοποθετηθεί σε μία θέση που δεν αξιοποιεί τις ικανότητες και την εμπειρία του (υποτιμημένος τύπος burnout), οπότε πλήττεται το κίνητρο και η δέσμευση, ενώ ταυτόχρονα υπάρχει ανισορροπία στους διαθέσιμους πόρους και στις απαιτήσεις.
Βλέπουμε λοιπόν, κάτω από το πρίσμα της προσέγγισης Gestalt, πόσο σημαντική είναι η πρώτη φάση διαχείρισης του burnout, η αναγνώρισή του! Το να έρθουμε σε επαφή με αυτό που μας συμβαίνει, να κατανοήσουμε ποια είναι τα χαρακτηριστικά του, κάτω από ποιες συνθήκες εμφανίζεται, ποια συμπεριφορά μας το τροφοδοτεί, καθώς και τι νόημα έχει για εμάς αυτό που συμβαίνει. Μόνον τότε θα μπορέσουμε να προχωρήσουμε στο επόμενο βήμα…
Ενδεικτική βιβλιογραφία
- Bahrick, H. P. (1979). Maintenance of knowledge: Questions about memory we forgot to ask. Journal of Experimental Psychology: General, 108, 296–308.
- Schaufeli, W., Leiter, M. & Maslach, Ch. (2009). Burnout: 35 Years of research and practice. Career Development International 14(3).
- Engebretsen, K. M. & Bjorbækmo, W. S. (2019). Burned out or “just” depressed? An existential phenomenological exploration of burnout. Journal of Evaluation in Clinical Practice, Volume26, Issue2, 439-446.
- Maricuțoiu, L.P., Sulea, C. & Iancu, A. (2017). Work engagement or burnout: Which comes first? A meta-analysis of longitudinal evidence. Burnout Research, Volume 5, 35-43.
- Leiter, M. & Maslach, Ch. (1999). Six areas of worklife: A model of the organizational context of burnout. Journal of Health and Human Services Administration 21(4):472-89.
Συγγραφείς:
ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΤΑΜΑΤΗΣ
Σύμβουλος Ανάπτυξης Επιχειρήσεων, Σύμβουλος Gestalt in Organizations (G.P.O. – Gestalt Foundation) και Συγγραφέας. Έχει διδάξει στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών και στα Πανεπιστήμια Ν.Υ.C. Tιράνων και Πράγας.
ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΚΥΡΙΑΚΟΥ
Ψυχολόγος (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης) – Ψυχοθεραπεύτρια Gestalt – (Gestalt Foundation) – Σύμβουλος Gestalt σε Οργανισμούς – G.P.O. (Gestalt Foundation).
*Απαγορεύεται ρητώς η αναπαραγωγή χωρίς προηγούμενη άδεια των υπευθύνων της ιστοσελίδας*
