Επτά πρακτικές αρχές και μέθοδοι που διευκολύνουν την θεραπευτική αλλαγή

Oρισμένες αρχές και μέθοδοι που κάνουν την αλλαγή στην ψυχοθεραπεία πιο απλή για τον θεραπευτή και πιο ευχάριστη για τον θεραπευόμενο.

Τι θα συνέβαινε αν υπήρχαν ορισμένες βασικές αρχές και μέθοδοι που θα καθιστούσαν την θεραπευτική αλλαγή πολύ πιο απλή και ευκολότερη – και πολύ πιο ευχάριστη τόσο για τον θεραπευόμενο όσο και για τον θεραπευτή – από ό,τι οι περισσότεροι πιστεύουν ότι είναι δυνατόν; Και αν μπορούσαμε συχνά να επιφέρουμε αυτή την αλλαγή σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα τροποποιώντας μερικές ασυνείδητες διαδικασίες;

Όχι μόνο αυτό είναι δυνατό, αλλά υπάρχει ήδη ένα συνεκτικό σώμα γνώσης και πρακτικής που μας καθοδηγεί στην πρόκληση της αλλαγής αυτή τη στιγμή, επιβεβαιωμένη από διαχρονικές θεραπευτικές διαδικασίες στον πραγματικό κόσμο.

Σκοπίμως αποφεύγω να δώσω ένα όνομα σε αυτή την προσέγγιση για να αποτρέψω την απόρριψή της ως ένα ακόμα από τα χιλιάδες ονομαζόμενα μοντέλα εκεί έξω, τα περισσότερα από τα οποία είναι μόνο επαναπροσδιορισμοί των υφιστάμενων θεραπειών με μικρές παραλλαγές. Εάν πρέπει να έχουμε ένα όνομα για αυτόν τον τρόπο εργασίας με τις εσωτερικές διαδικασίες, ας το ονομάσουμε τότε «Τα βασικά στοιχεία της Θεραπευτικής Αλλαγής».

Είναι ένα πλούσιο μωσαϊκό υφασμένο από πολλά διαφορετικά νήματα, από τη γνωστική γλωσσολογία έως την κλινική ύπνωση, που αναπτύχθηκε με τη μελέτη του έργου θεραπευτών όπως οι Milton Erickson, Virgina Satir και Fritz Perls, καθώς και το έργο μερικών εξαιρετικών ερευνητών, όπως τα δύο συστήματα σκέψης του Daniel Kahneman και το έργο του Thomas Gilovich για τη λύπη. Η ανάπτυξή τους έχει γίνει σε μεγάλο βαθμό εκτός της ακαδημαϊκής κοινότητας και πολλοί διαφορετικοί επαγγελματίες έχουν εμπλακεί στην εξέλιξή της για τουλάχιστον τέσσερις δεκαετίες. Λίγοι από εμάς θα μπορούσαμε να ονομαστούμε δημιουργοί. Οι περισσότεροι είναι θεραπευτές που την εφαρμόζουν.

Ένα μεγάλο μέρος της εξέλιξης της έχει προέλθει από την άντληση παραβλεπόμενων, συχνά ασυνείδητων, πτυχών της προηγούμενης και επόμενης εμπειρίας των θεραπευόμενων, που έχουν ανακάμψει από ένα πρόβλημα. Για παράδειγμα, οι άνθρωποι που δεν ήταν πλέον καταθλιπτικοί, είχαν εσωτερικεύσει εικόνες του μέλλοντος που ήταν φωτεινές και πολύχρωμες. Αλλά όταν ήταν καταθλιπτικοί, οι εικόνες τους ήταν αμυδρές και άχρωμες. Αυτό έδειξε ότι βοηθώντας ένα καταθλιπτικό θεραπευόμενο να προσαρμόσει τις υποσυνείδητες εικόνες του μέλλοντος ώστε να είναι μεγαλύτερες, φωτεινότερες και πιο πολύχρωμες, τότε θα μπορούσε να του καταστεί θεραπευτικά χρήσιμο. Ακούγεται πολύ απλό για να είναι αλήθεια, αλλά τα βίντεο και η ανατροφοδότηση από τους θεραπευόμενους μιλούν με αποτελέσματα.

Φυσικά, ορισμένα σύνθετα ζητήματα εξακολουθούν να είναι δύσκολο να αντιμετωπιστούν με αυτή την προσέγγιση, αλλά πολλά κοινά που οι άνθρωποι φέρνουν στη θεραπεία – άγχος, φοβία, θλίψη, ντροπή, ενοχή, αυτοπεποίθηση, κριτικές εσωτερικές φωνές, ανεπιθύμητες συνήθειες και γενικότερα μια αίσθηση υπερφόρτωσης συναισθημάτων – μπορούν να λυθούν αξιόπιστα με καθιερωμένες διαδικασίες, συνήθως κατά τη διάρκεια λίγων συνεδριών.

Για να καταστήσουμε αυτήν την προσέγγιση όσο το δυνατόν πιο φιλική προς το χρήστη, παραθέτουμε επτά πρακτικές αρχές για να καταστεί λογική η μελέτη της περίπτωσης που ακολουθεί. Μπορείτε εύκολα να δοκιμάσετε και να επιβεβαιώσετε κάθε μια από αυτές τις αρχές στη δική σας εμπειρία ή στη δουλειά σας με τους θεραπευόμενους.

1. Πολλά προβλήματα που φέρνουν τους ασθενείς στη θεραπεία, προκαλούνται από ασυνείδητες διαδικασίες πάνω στις οποίες δεν έχουν συνειδητό έλεγχο.

Με το ασυνείδητο δεν εννοώ τη θεωρία του Φρόιντ με τις απωθημένες επιθυμίες, αλλά τις πτυχές της εσωτερικής μας εμπειρίας που συνήθως δεν παρατηρούμε, όπως το μέγεθος, η εγγύτητα και το χρώμα μιας ενοχλητικής μνήμης μιας εικόνας ή τον ρυθμό, τον τόνο και την ένταση μιας επικριτικής εσωτερικής φωνής. Αν τα προβλήματά μας ήταν αποτέλεσμα συνειδητών διαδικασιών, θα μπορούσαμε να σταματήσουμε να τα κάνουμε, με έναν πολύ απλό τρόπο: να λέγαμε στον εαυτό μας να σταματήσει να τα κάνει. Όμως επειδή τα περισσότερα προβλήματα προκαλούνται από ασυνείδητες διαδικασίες, εκεί πρέπει να κατευθύνουμε τις παρεμβάσεις μας.

Για παράδειγμα, ένας θεραπευόμενος θα μπορούσε να πει, «αυτό το λάθος που έκανα, το βρίσκω μπροστά μου» και να φέρει απογοητευμένος τα χέρια του στο πρόσωπό του. Εάν φανταστείτε ότι έχετε την ίδια εμπειρία, μπορείτε να παρατηρήσετε ότι αν αυτή η εικόνα ήταν πιο μακριά από εσάς ή δίπλα σας ή πίσω σας, το περιεχόμενο της εικόνας θα ήταν ευκολότερο να το αντιμετωπίσετε. Χρειάζονται μόνο λίγα λεπτά για να ζητήσετε από τους θεραπευόμενους να δοκιμάσουν αυτές τις αλλαγές διαδικασιών και να μάθουν σε ποιο βαθμό είναι χρήσιμες για την αλλαγή της προβληματικής τους απάντησης. Συχνά λέω στους θεραπευόμενους: «Είμαι η αρχή για το τι μπορεί να λειτουργήσει. Είστε η αρχή για αυτό που λειτουργεί».

2. Αλλάξτε την αιτία, όχι το σύμπτωμα.

Χρησιμοποιώ συχνά τη μεταφορά ενός δυσλειτουργικού αυτοκινήτου: αν το αυτοκίνητό σας κάπνιζε, έτρεμε και έκανε άσχημους θορύβους, αυτά είναι σημαντικά μηνύματα ενός προβλήματος. Μπορούν να σας δώσουν κάποια ένδειξη για το ποιο είναι το πρόβλημα, αλλά δεν είναι ποτέ αυτό που χρειάζεται να αλλάξει. Το φιλτράρισμα της εξάτμισης, η χρήση αποσβεστήρων κραδασμών ή η ηχομόνωση δεν θα λύσει το πρόβλημα στη μηχανή του αυτοκινήτου.

Με τον ίδιο τρόπο, τα δυσάρεστα συναισθήματα είναι σημαντικά μηνύματα ότι κάτι πάει στραβά, αλλά είναι μόνο συμπτώματα μιας ασυνείδητης αιτίας. Για παράδειγμα, το αίσθημα κατάθλιψης είναι συχνά ένα μήνυμα ότι κάποιος έχει μια εσωτερική εικόνα ενός δυσοίωνου μέλλοντος. Ή ίσως υπάρχει μια χαμηλή, αργή, εσωτερική φωνή που λέει: «Η κατάσταση είναι απελπιστική». Για να αλλάξει το συναίσθημα, πρέπει να αλλάχθεί η εικόνα ή η φωνή που προκαλεί το συναίσθημα.

3. Ανακαλύψτε τις ασυνείδητες διαδικασίες που προκαλούν συναισθήματα.

Αυτές οι διαδικασίες είναι ως επί το πλείστον έξω από την επίγνωσή μας, αλλά μπορούν να γίνουν συνειδητές εάν τις προσέξουμε. Οι χειρονομίες του θεραπευόμενου, η κατεύθυνση του βλέμματος και άλλες μη λεκτικές συμπεριφορές, αποκαλύπτουν συχνά σημαντικές πτυχές των εσωτερικών εμπειριών τους. Για παράδειγμα, εάν ένας θεραπευόμενος μιλάει για μια ενοχλητική μνήμη ενώ παράλληλα κάνει χειρονομίες με τα χέρια του σε απόσταση μισού μέτρου μεταξύ τους, αυτό σας λέει την εικόνα της μνήμης και πόσο μεγάλη είναι.

Μόλις γνωρίζουμε τη διαδικασία, μπορούμε να δοκιμάσουμε απλές παρεμβάσεις. Εάν ο θεραπευτής φτάσει στην ίδια θέση και πει: «Πες μου για αυτή τη μνήμη και πάλι» ενώ κουνά τα χέρια του λίγο πιο κοντά και μακρύτερα από εκεί που ο θεραπευόμενος έκανε την αρχική χειρονομία, είναι μια ασυνείδητη πρόσκληση να δει τη μνήμη σαν μια μικρότερη εικόνα, σε μια μεγαλύτερη απόσταση, η οποία συνήθως την καθιστά λιγότερο συναισθηματικά ενοχλητική και επομένως πιο εύκολο να αντιμετωπιστεί και να μάθει από αυτή.

4. Προσαρμόστε, μην εξαλείφετε.

Πολλές προσεγγίσεις προσπαθούν να καταργήσουν μια ενοχλητική διαδικασία προκαλώντας μια ανταγωνιστική αντίδραση, όπως η εκμάθηση ενός θεραπευόμενου με άγχος να σκεφτεί ένα καταπραϋντικό πλαίσιο, να επιβραδύνει την αναπνοή του ή να χαλαρώσει τους μύες του. Είναι πολύ πιο εύκολο και αποτελεσματικότερο να κάνετε μικρές αλλαγές στην ίδια την ενοχλητική διαδικασία. Για παράδειγμα, αν ακούσετε μια εσωτερική φωνή που λέει: «Θα συγκρουστούμε!» σε μια γρήγορη, υψηλού τόνου φωνή, είναι πιθανό να αισθανθείτε ανήσυχοι. Η αμφισβήτηση αυτού του περιεχόμενο που λέει η φωνή θα έχει ελάχιστη ή καθόλου επίδραση. Ωστόσο, αν ακούσετε τις ίδιες λέξεις που προκαλούν άγχος – «Θα συγκρουστούμε» – με έναν αργό, χαμηλό, βαρετό τόνο, με έναν υπαινιγμό χασμουρητού, είναι πιθανό να απολαύσετε τη χαλάρωση του σώματος χωρίς συνειδητή προσπάθεια. Η διαδικασία είναι σχεδόν πάντα πιο σημαντική από το περιεχόμενο. Για παράδειγμα, ένας σαρκαστικός τόνος μπορεί να ανατρέψει εντελώς την έννοια οποιουδήποτε συνόλου λέξεων.

5. Η σημασία της χειρονομίας και της γλώσσας.

Εφόσον ένα μεγάλο μέρος της επικοινωνίας σας με τον θεραπευόμενο είναι μη λεκτικό, είναι σημαντικό να βεβαιωθείτε ότι οι χειρονομίες σας καθορίζουν και υποστηρίζουν την αλλαγή που ζητάτε από έναν θεραπευόμενο. Εάν λέτε: «Μεταφέρετε την εικόνα αυτού του συναδέλφου που σας κρίνει απο μπροστά από το πρόσωπό σας, σε μια θέση πίσω σας», πολλοί θεραπευόμενοι θα μπορούν να το κάνουν εύκολα. Δεν είχαν ποτέ σκεφτεί να το κάνουν πριν. Ωστόσο, αν πρώτα κάνετε μια χειρονομία για το πού βρίσκεται η εικόνα τους και στη συνέχεια την πιάσετε νοητά στον αέρα και την μετακινήσετε πίσω από τον εαυτό σας με το χέρι σας, αυτό θα κάνει ακόμα πιο εύκολο για τους θεραπευόμενους να πετύχουν να ακολουθήσουν τις οδηγίες σας. Αν το κάνετε αυτό, δίνετε επίσης ένα σαφές μη λεκτικό μήνυμα ότι παίρνετε την εμπειρία τους σαν να ήταν δική σας, σηματοδοτώντας το σεβασμό και την ενσυναίσθηση με έναν τρόπο που είναι πολύ πιο λεπτός και έχει περισσότερο αντίκτυπο από το να πείτε: «Ναι, σας καταλαβαίνω».

6. Ο εσωτερικός μας κόσμος είναι μια αναπαράσταση του εξωτερικού μας κόσμου.

Εάν νιώσετε ότι απειλείστε στον εξωτερικό κόσμο, π.χ. πάτε περίπατο στο δάσος και δείτε έναν αγριόχοιρο να έρχεται πάνω σας, θα αντιδράσετε περισσότερο τρομαγμένοι απ΄ό,τι εάν τον βλέπατε από απόσταση. Το ίδιο ισχύει και για τον εσωτερικό μας κόσμο: όταν μια απειλητική εικόνα κινείται πιο κοντά και μεγαλώνει, προκαλεί ισχυρότερα συναισθήματα και αντίστροφα. Φανταστείτε ένα pitbull που γρυλίζει και κατευθύνεται γρήγορα προς εσάς. Τώρα φανταστείτε το ίδιο σκυλί, το οποίο εξακολουθεί να γρυλίζει αλλά να υποχωρεί και να απομακρύνεται από σας και παρατηρήστε πώς τα συναισθήματά σας είναι διαφορετικά.

Γνωρίζοντας ότι ο εσωτερικός μας κόσμος είναι παρόμοιος με τον εξωτερικό, μας επιτρέπει να προβλέψουμε πώς μια δεδομένη εσωτερική αλλαγή μπορεί να βοηθήσει έναν θεραπευόμενο να γίνει λιγότερο αντιδραστικός. Το να ζητάς από έναν θεραπευόμενο να «βάλει ένα πλαίσιο γύρω από την εικόνα», συνήθως θα έχει ως αποτέλεσμα να βλέπει την εσωτερική εικόνα ως επίπεδη, αντί για τρισδιάστατη, αφού οι περισσότερες εικόνες είναι πλαισιωμένες είναι επίπεδες. Μια επίπεδη εικόνα εμφανίζεται λιγότερο πραγματική και ως εκ τούτου είναι λιγότερο πιθανό να προκαλέσει μια ισχυρή συναισθηματική απόκριση.

7. Η οπτική γωνία είναι ένα βασικό στοιχείο της θεραπευτικής διαδικασίας.

Οποιαδήποτε μνήμη (καθώς και οποιαδήποτε εικόνα του μέλλοντος) μπορεί να βιωθεί είτε μέσα στο εσωτερικό της (ξαναβιώνοντάς την) είτε έξω από αυτήν (παρακολουθώντας την ως ένας αποστασιοποιημένος παρατηρητής). Για παράδειγμα, φανταστείτε να κάθεστε στο πρώτο αμαξίδιο σε ένα τρενάκι στο λούνα παρκ, ακριβώς καθώς ξεκινάει την πρώτη μεγάλη κατάβαση. Καθώς αισθάνεστε ένα αεράκι που σας ανακατεύει τα μαλλιά, μπορείτε να δείτε τα χέρια σας να σφίγγουν τη μπάρα ασφαλείας μπροστά σας καθώς κοιτάτε προς τα κάτω τους ανθρώπους σε μεγέθος μυρμηγκιού. Τώρα φανταστείτε να κάθεστε σε ένα παγκάκι του πάρκου, κοιτώντας ψηλά, και βλέποντας τον εαυτό σας μακριά στο τρενάκι. Αυτή είναι μια επιλογή της οπτικής γωνίας που έχουν όλοι, αλλά οι περισσότεροι άνθρωποι δεν συνειδητοποιούν ότι έχουν αυτή την επιλογή μέχρι να τους προταθεί.

Όταν ένας θεραπευόμενος θυμάται μια τρομακτική μνήμη με το να την ξαναβιώνει, τότε αυτή η εμπειρία προκαλεί αυτό που ονομάζεται φοβία ή υπάρχει κίνδυνος να εξελιχθεί σε διαταραχή μετατραυματικού στρες. Αν βγεί έξω από αυτή την εμπειρία και δει το ίδιο γεγονός ως αντικειμενικός παρατηρητής σε κινηματογράφο, η τρομαγμένη αντίδρασή του θα μειωθεί.