PsychologyNow Team

«Ηρεμήστε… Τίποτα δεν είναι υπό έλεγχο!» Προς μια Εκπληξιολογική Συμβουλευτική: μη γραμμικές προσεγγίσεις στη διαχείριση της ανθρώπινης συμπεριφοράς

«Ηρεμήστε… Τίποτα δεν είναι υπό έλεγχο!» Προς μια Εκπληξιολογική Συμβουλευτική: μη γραμμικές προσεγγίσεις στη διαχείριση της ανθρώπινης συμπεριφοράς

PsychologyNow Team

Βασικοί παράγοντες κοινωνικοποίησης (όπως λ.χ. η οικογένεια και το σχολείο) εκπαιδεύουν συνήθως τα άτομα στην αναζήτηση ή διεκδίκηση μιας ζωής λίγο-πολύ αναμενόμενης, δίχως διακυμάνσεις, εκπλήξεις, ανατροπές, και αστάθμητους παράγοντες.


Αναπαράγουν έτσι τη διαχρονική ανθρώπινη ψευδαίσθηση της τάξης και της ισορροπίας, κάτι που αποτελεί μια αμιγώς θεωρητική κατάσταση. Τούτο συμβαίνει κυρίως σε κοινωνίες (όπως λ.χ. η ελληνική) που σε σημαντικό βαθμό χαρακτηρίζονται από νοοτροπίες και στοιχεία κλειστής αρχαϊκής κοινότητας και παραδοσιακού αγροτικού χώρου.

Παραθέτω από το hesiodproject.net το σχόλιο ότι, σε έρευνα (2005) που αφορούσε φοιτητές του Τμήματος Ψυχολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου και ζητούσε τον επιθυμητό ορίζοντα προβλεψιμότητας και τον αντικειμενικό ορίζοντα προβλεψιμότητας σε θέματα όπως Υγεία, Επάγγελμα, Στενές Διαπροσωπικές Σχέσεις κτλ, «περίπου το 23% απάντησε ότι θα επιθυμούσε μικρότερο ορίζοντα προβλεψιμότητας απ’ ότι αντικειμενικά του προσφέρεται: μια απάντηση που εξέπληξε αρκετούς! […] Μετά από συζητήσεις με τους φοιτητές καταλάβαμε αυτό που είχαμε… ξεχάσει: στην ηλικία των 17 έως 25 όλοι σου λένε τι να κάνεις και ότι αυτός είναι ο σίγουρος τρόπος επιτυχίας στην ζωή σου!

Χαρακτηριστικά, μια φοιτήτρια μας απάντησε: ‘μέχρι τα 22-23 θα έχω τελειώσει τις σπουδές μου, στα 26 θα έχω πάρει και μεταπτυχιακό ενώ θα έχω βρει και μια δουλειά, στα 28 θα έχω βρει μια καλή δουλειά και πιθανότατα θα έχω καταλήξει και συναισθηματικά, στα 29-30 θα παντρευτώ και μέχρι τα 35 θα έχω δύο παιδιά, να συνεχίσω;’» (http://www.hesiodproject.net/index.php/hesiodproject-1/modelo).

Η σύγχρονη επιστήμη της «δυναμικής κοινωνικής ψυχολογίας» (dynamical social psychology), η οποία αφορά στη συστηματική μελέτη του εαυτού και της κοινωνικής συμπεριφοράς εν γένει από την οπτική της επιστήμης της πολυπλοκότητας, αποδεικνύει μέσω δραστοστραφών κοινωνικών προσομοιώσεων ότι, παρότι ο καθένας από εμάς κατέχει τη δύναμη της πεταλούδας, δηλαδή της διακριτικής επιρροής (ένας μόνον δράστης δυνητικά αρκεί για να αλλάξει το σύστημα που τον περιβάλλει), το σενάριο της ζωής είναι δεν είναι γραμμένο από εμάς τους ίδιους.

Για να θυμηθούμε έναν από τους γνωστούς αφορισμούς του Κ. Μαρξ στο The Eighteenth Brumaire of Louis Bonaparte (1852), «οι άνθρωποι φτιάχνουν τη δικιά τους ιστορία, αλλά δεν την φτιάχνουν όπως τους αρέσει· δεν την φτιάχνουν κάτω από συνθήκες επιλεγμένες από αυτούς, αλλά κάτω από συνθήκες που έχουν δοθεί, μεταδοθεί και αντιμετωπίζονται κατευθείαν από το παρελθόν».

Κατά παράδοξο ίσως τρόπο, η ύπαρξη «θεμελιωδών νόμων» κοινωνικής συμπεριφοράς συνταιριάζει με τη σχεσιακή πολυπλοκότητα του ανθρώπινου εαυτού, η δυναμική του οποίου είναι μη γραμμική και ευαίσθητη στις κάθε είδους αφηγήσεις, βιωματικές εμπειρίες, επικοινωνιακές αλληλεπιδράσεις, κοινωνικές επιρροές και εσωτερικές ή εξωτερικές συζητήσεις και συγκρούσεις (βλ. http://www.triple-c.at/index.php/tripleC/article/view/406).

Ακόμα και η ολική «εξαντλητική γνώση» της κοινωνίας δεν θα μας καθιστούσε ποτέ ικανούς να προβλέψουμε, ούτε φυσικά να ελέγξουμε. Μιλάμε επίσης για συστήματα εγγενώς ευαίσθητα ή μη γραμμικά: όπως καταδεικνύει το «φαινόμενο της πεταλούδας» (butterfly effect, με την έννοια ότι «μια πεταλούδα που σήμερα χτυπάει τα φτερά της στη Βραζιλία μπορεί να δημιουργήσει μετά από δύο μέρες ένα τυφώνα στο Τέξας»), τυχαία γεγονότα και μικρές αιτίες απροσδόκητα προκαλούν μεγάλα και δυσανάλογα μη-αντιστρέψιμα αποτελέσματα (αποσταθεροποιητικές, δομικές παρ-ενέργειες) στις ψυχικές και κοινωνικές δομές.

Ακόμα και σε έναν (υποθετικό) κόσμο που θα κυριαρχούσε ο απόλυτος ντετερμινισμός, θα μπορούσε κανείς, σύμφωνα με τα πορίσματα της επιστήμης της πολυπλοκότητας και του χάους, να παρατηρήσει, σε «βάθος χρόνου», φαινόμενα μη προβλέψιμα.

Ένα εντελώς ασήμαντο γεγονός μπορεί πράγματι να αλλάξει άρδην την εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας. Αλλά φυσικά δεν θα είμαστε ποτέ σε θέση να γυρίσουμε πίσω και να ξέρουμε ποια θα ήταν αυτή η εξέλιξη χωρίς το γεγονός. Αυτή η αναπόδραστη μη-αντιστρεψιμότητα συνεπάγεται ότι δεν μπορούμε να σχεδιάζουμε και προβλέπουμε μακροπρόθεσμα, αλλά μόνον να προγραμματίζουμε πιθανοκρατικά μέσα στα σχετικά στενά όρια ενός χρονικού ορίζοντα προβλεψιμότητας. Η κοινωνική δυναμική δεν θα πάψει λοιπόν ποτέ να μας εκπλήσσει, ευχάριστα ή δυσάρεστα – τουλάχιστον έτσι μπορούμε πάντοτε να αποφεύγουμε τη μονοτονία και … να ελπίζουμε!

Σε γενικές γραμμές, το μέλλον είναι λιγότερο προβλέψιμο και περισσότερο αβέβαιο απ’ ό,τι συνήθως νομίζουμε. Όπως εύστοχα παρατηρείται στον «Μαύρο Κύκνο» (2007) του Nassim Nicholas Taleb, η Πλατωνική αυταπάτη «να πιστεύουμε συνήθως ότι γνωρίζουμε περισσότερα από όσα γνωρίζουμε» έρχεται σε ευθεία σύγκρουση με την πολύπλοκη πραγματικότητα: η απόσταση ανάμεσα σε αυτό που νομίζουμε ότι γνωρίζουμε και σε αυτό που γνωρίζουμε είναι τεράστια. Τούτο προσθέτει στην προτροπή του Ernesto Spinelli να εγκαταλείψουμε τον καταναγκασμό του απόλυτου έλεγχου και να αγκαλιάσουμε την αβεβαιότητα. Έτσι διευρύνουμε ριζικά την προοπτική του ατόμου και το επαναφέρουμε στην κοινωνική σκηνή σαν ενεργό δράστη.

Διαμέσου του ατομικού αναστοχασμού, όπως το θέτει η Margaret Archer, η κοινωνία μας εξελίσσεται. Εξέλιξη προς το καλύτερο ή το χειρότερο; Κανείς φυσικά δεν μπορεί να το πιθανολογήσει με βεβαιότητα. Ωστόσο, εαυτός και κοινωνία οφείλουν να ενσωματώσουν τη μη γραμμικότητα στην καθημερινή ζωή (ως κάτι που ταυτόχρονα διευκολύνει και περιορίζει), αλλά και να την εκμεταλλευτούν/αξιοποιήσουν, εγκαταλείποντας πλέον τον βαθιά ριζωμένη και πολιτισμικά διαιωνιζόμενή «προμηθεϊκή» θέληση για πρόβλεψη. Αυτό μας καλεί να αναπτύξουμε ένα είδος «αποφατικού αναστοχασμού» (Ν. Μουζέλης).

Εδώ, τα μέσα και οι σκοποί που ταιριάζουν στην περίπτωση του καθενός αναδύονται αποφατικά, πέρα από τον εξαναγκασμό που υπαγορεύει μια υπερενεργητική, «εγκεφαλική», καταφατική αναστοχαστικότητα, η οποία στοχεύει στην «κατασκευή της βιογραφίας» του δρώντος υποκειμένου (Α. Giddens, U. Βeck). Την «καταφατική αναστοχαστικότητα» συναντούμε για παράδειγμα στις θεραπείες που συνδέονται με τη γνωσιακή ψυχολογία.

Άλλωστε, η δημιουργικότητα, για να θυμηθούμε τον Erich Fromm, προϋποθέτει το θάρρος να αφήσει κανείς τη βεβαιότητα. Τούτο είναι απολύτως επίκαιρο στη σύγχρονη ταραχώδη εποχή της κρίσης, στην οποία ο «ελληνικός» εαυτός καλείται πλέον να αντιμετωπίσει διαρκώς αναδυόμενα βιογραφικά ρίσκα/εκπλήξεις, μετά τη συντριπτική κατάρρευση του γραμμικού μοντέλου οργάνωσης της ελληνικής κοινωνίας. Διανοίγεται έτσι ο «χώρος δυνατότητας» (Heidegger) για τη δυναμική διαμόρφωση ενός γενικού πλαισίου «εκπληξιολογικής συμβουλευτικής», για να χρησιμοποιήσω τη λογική των Τάνια Λούνα και Λιάν Ρένινγκερ στο πρόσφατό βιβλίο τους «Surprise, Embrace the Unpredictable and Engineer the Unexpected» (Έκπληξη, αγκάλιασε το απρόβλεπτο και σχεδίασε το απροσδόκητο, εκδ. Perigee, 2015).

Η εκπληξιολογική συμβουλευτική είναι ένα είδος μη γραμμικής συμβουλευτικής. Με άλλα λόγια, η αναστοχαστική ενθάρρυνση της έκπληξης, όσο και η περιπλάνηση έξω από τις ζώνες ασφάλειας που συχνά κατασκευάζουμε για τους εαυτούς μας, μπορεί να αποτελέσει τη σχεσιακή βάση για ατομική και συλλογική αυτοοργάνωση, προσαρμογή, ανάπτυξη και καινοτομία. Ας μη λησμονούμε ότι η καινοτομία εμφανίζεται και ανθίζει κυρίως σε ανοιχτά και φιλελεύθερα πολιτισμικά πλαίσια που επιτρέπουν στα άτομα να παίρνουν πρωτοβουλίες, να πειραματίζονται και να κάνουν λάθη (βλ, πχ, http://www.nature.com/articles/srep01167).

Υπενθυμίζω ωστόσο ότι, πέρα από τις παραπάνω «προγραμματικές» σκέψεις, αυτή η νέα «φιλική-στο-χάος» και μη γραμμική ή κοινωνιοδυναμική (σχεσιοδυναμική) προσέγγιση, όπως συστηματικά την εξετάζει ο Ι. Κατερέλος στο «Χάος και Τάξη στα Κοινωνικά Συστήματα. Το μοντέλο HESIOD: Προσομοιώσεις Κοινωνικής Δυναμικής» (εκδ. Παπαζήση, 2013), προαπαιτεί και την εκμάθηση βασικών εργαλείων (κυρίως μαθηματικά και προγραμματισμό υπολογιστή) ως προς τα οποία ο (τυπικός) κοινωνικός επιστήμονας έχει δηλώσει την απόστασή του και έχει πεισθεί για την ελαττωμένη χρησιμότητά τους στον τομέα έρευνάς του.

 

the therapy network logo

 

Επισκεφθείτε το TherapyNetwork.eu και παρακολουθήστε επιμορφωτικές συνεδρίες με τους πιο γνωστούς θεραπευτές να διδάσκουν την τέχνη της ψυχοθεραπείας.

 


Λίγα λόγια για τον συγγραφέα:

Ο δρ Χαράλαμπος Τσέκερης είναι εντεταλμένος διδασκαλίας στο Τμήμα ΕΜΜΕ του ΕΚΠΑ, Επιστημονικός Συνεργάτης του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Κοινωνίας (ΚΕΕΚ) της Ακαδημίας Αθηνών και Συνεργάτης Έρευνας (Research Associate) στο School of Public Leadership του Stellenbosch University. Επίσης, είναι Κύριος Ερευνητής στο Εργαστήριο Δυνητικής Πραγματικότητας, Διαδικτυακής Έρευνας & Ηλεκτρονικής Μάθησης (Τμήμα Ψυχολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο), Επιστημονικός Διευθυντής του Aegean Research Centre του Aegean College και Μέλος της Προσωρινής Διοικούσας Επιτροπής του Ελληνικού Δικτύου Ομαδικών Αναλυτών. Διευθύνει το διεθνές διεπιστημονικό περιοδικό European Journal of Social Behaviour (socialbehaviour.org).

Κάντε like στην σελίδα μας στο Facebook 
Ακολουθήστε μας στο Twitter 

Βρείτε μας στα...