Σύμφωνα με τη θεωρία της κοινωνικής κατασκευής, η οποία υποστηρίζει ότι η αντίληψή μας για την πραγματικότητα είναι υποκειμενική και προϊόν συγκατασκευής, η αναζήτηση της γνώσης πρέπει να γίνεται στις κοινωνικές διεργασίες της συμβολικής ανταλλαγής και αλληλεπίδρασης (Gergen), πράγμα που επιτυγχάνεται μέσω των διαπροσωπικών σχέσεων.
Ορισμός του συστήματος
Όπως προείπαμε, για τη συστημική σκέψη, η οποία πήρε ριζικές αποστάσεις από την μηχανιστική θεώρηση του κόσμου (ανάλυση των επιμέρους στοιχείων, γραμμική αιτιότητα), το σύστημα εμπεριέχει την έννοια του «Όλου». Τίποτα δε μπορεί να κατανοηθεί από μόνο του, όλα τα στοιχεία βρίσκονται σε σχέση με κάτι άλλο με το οποίο αλληλεπιδρούν.
Ο κλινικός ψυχολόγος Fred Wilkey λέει ότι το σύστημα είναι μια συνολική συνάφεια μερών, των οποίων η σχέση είναι ποσοτικά πιο έντονη και ποιοτικά πιο παραγωγική απ’ ό,τι με τα άλλα στοιχεία.
Αυτή η διαφορετικότητα των σχέσεων καθορίζει τα όρια του συστήματος, το καθιστούν μονάδα με τη δική της αμετάβλητη οργάνωση (Για τη σημασία των ορίων θα μιλήσουμε παρακάτω).
Έτσι το σύστημα (σύμφωνα με την ψυχολόγο Έλενα Μποχωροπούλου) είναι:
- Ένα σύνολο από μέρη
- Ένα σύνολο από τις ιδιότητες των μερών
- Ένα σύνολο από τις σχέσεις ανάμεσα σε αυτά τα μέρη
- Ένα σύνολο από τις αναδυόμενες ιδιότητες που α) προκύπτουν από τα 1,2,3 και αλληλεπιδρούν με αυτά και β) αλληλεπιδρούν με το περιβάλλον
Σχέσεις
Μοιάζει αυτονόητο, αλλά στη συστημική σκέψη και πρακτική η έννοια της σχέσης είναι κεφαλαιώδους σημασίας.
Σύμφωνα με τη θεωρία της κοινωνικής κατασκευής, η οποία υποστηρίζει ότι η αντίληψή μας για την πραγματικότητα είναι υποκειμενική και προϊόν συγκατασκευής, η αναζήτηση της γνώσης πρέπει να γίνεται στις κοινωνικές διεργασίες της συμβολικής ανταλλαγής και αλληλεπίδρασης (Gergen), πράγμα που επιτυγχάνεται μέσω των διαπροσωπικών σχέσεων.
Ο ίδιος ο εαυτός είναι σχεσιακός. Περιέχει έναν σταθερό και αμετάβλητο πυρήνα (σε τελική ανάλυση το Εγώ), γύρω από τον οποίον δομούνται μέσω της κοινωνικής συνδιαλλαγής σχεσιακά στρώματα, τα οποία τροποποιούνται διαρκώς.
Αυτά τα σχεσιακά στρώματα επικάθεινται στην προσωπικότητα μας σαν υποπροσωπικότητες. Στόχος είναι η εναρμόνιση τους με τον πυρήνα της προσωπικότητας, το Εγώ ή Εαυτό (Assagioli). Αυτό είναι μια συνεχής προσπάθεια καθώς ποτέ δεν εγκαταλείπουμε την κοινωνική ανταλλαγή, άρα και τη καλλιέργεια σχέσεων.
Επιπλέον ο εαυτός βρίσκεται σε συνεχή διάλογο με εσωτερικές φωνές, δηλαδή βρίσκεται σε ατέρμονα σχέση με εσωτερικά στρώματα της ψυχής.
Εξωτερικά η οικογένεια είναι ενταγμένη σε ένα πλαίσιο ομόκεντρων κύκλων και περιβάλλεται από την ευρύτερη οικογένεια, την σχολική κοινότητα, την κοινότητα και την κοινωνία
Υποσυστήματα
Στο εσωτερικό της η οικογένεια αποτελείται από υποσυστήματα. Τέτοια είναι το πχ το γονεϊκό, το συζυγικό, το παιδικό, το αδελφικό κλπ.
Σύμφωνα με τη δομική προσέγγιση τα υποσυστήματα είναι αυστηρά ιεραρχημένα. Οποιαδήποτε μεταβολή της ιεραρχίας οδηγεί την οικογένεια σε δυσλειτουργία.
Παράδειγμα
Το παιδικό υποσύστημα βρίσκεται ιεραρχικά κάτω από το γονεϊκό υποσύστημα. Όταν πχ, ένα παιδί αναγκάζεται να βαστήξει την συναισθηματική αστάθεια του πατέρα, τότε κουβαλάει ένα δυσανάλογο για την ηλικία του φορτίο, πράγμα που δεν το αφήνει ανεπηρέαστο.
Αυτός είναι και ο λόγος που γονείς και παιδιά δεν μπορούν να είναι φιλαράκια. Η θέση καθενός καθορίζεται από το υποσύστημα στο οποίο ανήκει.
Ιδεατά εντός ενός υποσυστήματος υπάρχει ισοτιμία. Έτσι οι δύο σύζυγοι είναι ισότιμοι (ανδρόγυνο), τα αδέλφια είναι φίλοι.
Στην πράξη βέβαια είναι συνήθως διαφορετικά. Πολιτισμικοί, κοινωνικοί και οικονομικοί λόγοι εισάγουν στην συντροφική σχέση την έννοια της εξουσίας.
Στα παιδιά η σειρά γέννησης ή το φύλο γεννούν ιεραρχήσεις και διαχωρισμούς. Έτσι στη μεσαιωνική κοινωνία ο πρωτότοκος γιος του γαιοκτήμονα κληρονομούσε την πατρική περιουσία, ο δευτερότοκος γινόταν αξιωματικός, ο τρίτος καλλιτέχνης.
Άσκηση
Πώς ήταν τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις στη δική σας πατρική οικογένεια;
Συμμαχίες
Στις οικογένειες συχνά συνάπτονται συμμαχίες και συνασπισμοί. Το ένα παιδί μπορεί να αισθάνεται πιο κοντά στη μητέρα το άλλο πιο κοντά στον πατέρα.
Παράδειγμα
Η κόρη λόγω φύλου επιζητά την εγγύτητα προς τη μάνα. Στην εφηβεία της εξομολογείται τις πρώτες της εμπειρίες με τα αγόρια. Και οι δύο συμμαχούν ενάντια στον πατέρα που είναι κλειστός άνθρωπος και προσπαθούν να κυριαρχήσει στο σπίτι μια κατάσταση, στην οποία θα επιτρέπεται η έκφραση των συναισθημάτων.
Ο γιος συμμαχεί με τον πατέρα με σκοπό να βλέπει την αγαπημένη του αθλητική εκπομπή, ενώ η μητέρα προτιμάει να παρακολουθεί κοινωνικές σειρές.
Όσο οι συμμαχίες είναι εμφανείς και έχουν περιορισμένη διάρκεια αποτελούν ένα φυσιολογικό στοιχείο της οικογενειακής λειτουργίας. Οι συνασπισμοί δεν υπονοούν μια παραβίαση της ιεραρχίας. Όταν όμως οι συμμαχίες τείνουν να γίνουν σταθερές και υπόγειες τότε μιλάμε για τριγωνοποίηση, ένα φαινόμενο που θα εξετάσουμε πιο κάτω.
Συμπεράσματα
Υπάρχουμε ενταγμένοι σε ένα Όλον. Το σύστημα (ή αλλιώς το πλαίσιο) και οι σχέσεις που αναπτύσσουμε με τα άλλα μέρη του συστήματος καθορίζουν το ποιοι είμαστε. Μέριμνά μας είναι να κρατάμε τη θέση μας εντός του πλαισίου. Απ’ αυτήν τη θέση απορρέουν πολλές από τις ιδιότητες που μας χαρακτηρίζουν. Αυτό ακούγεται συντηρητικό αλλά στην πραγματικότητα είμαστε είτε γονείς είτε παιδιά. Και τα δύο (εντός της πυρηνικής μας οικογένειας) δεν γίνονται.
Στα συστήματα η αλλαγή θέσης ενός ατόμου προκαλεί μια διατάραξη της ισορροπίας του όλου καθώς τα μέρη του αλληλεπιδρούν. Τα συστήματα αντιδρούν σε αυτές τις διαταράξεις με τους μηχανισμούς της αρνητικής και θετικής ανάδρασης (ανατροφοδότησης), ώστε να απορροφήσουν τη διαταραχή ή να την ενισχύσουν. Επομένως τα αποτελέσματα από μια μεταβολή της θέσης στην οικογένεια είναι απρόβλεπτα.
Αν οι γονείς πάψουν να είναι γονείς και τα παιδιά παιδιά, αυτό συνήθως οδηγεί σε δυσλειτουργία. Οι μεν γονείς – απεμπολώντας τη θέση τους – χάνουν τον σεβασμό που απορρέει από την ιδιότητα τους ως γονέων και δεν φροντίζουν επαρκώς τα παιδιά. Τα δε παιδιά – παραβιάζοντας την ιεραρχία του υποσυστήματος στο οποίο ανήκουν – εμπλέκονται συναισθηματικά σε καταστάσεις για τις οποίες δεν είναι ώριμα και προετοιμασμένα να αντιμετωπίσουν. Μια τέτοια εξέλιξη έχει πάντα δυσμενείς συνέπειες για την εύρυθμη λειτουργία της οικογένειας.
Σ’ αυτήν την περίπτωση η οικογένεια, είτε συνολικά, είτε μόνο το γονεϊκό υποσύστημα, επιβάλλεται να αναζητήσει τη βοήθεια ενός οικογενειακού θεραπευτή.
Στην διαδικασία της ψυχοθεραπείας η αλλαγή θέσης, όχι με την έννοια της μετακίνησης κατά μήκος των ιεραρχικών ορίων, αλλά με την έννοια της τροποποίησης συναισθημάτων, πεποιθήσεων, στάσεων και συμπεριφορών είναι επιθυμητή. Μια τέτοια μετακίνηση μπορεί να ξεμπλοκάρει παγιωμένες καταστάσεις που είναι αρνητικές.
Αυτό απορρέει από την ιδιότητα των οικογενειακών συστημάτων να είναι αλληλοεξαρτώμενα και αλληλοεπηρεαζόμενα. Πολλές φορές μια μικρή αλλαγή ενός μέρους μπορεί να επιφέρει την επιθυμητή αλλαγή στο Όλον.
Διαβάστε εδώ: Oικογενειακές Λειτουργίες: Ζητήματα και Ζητούμενα (Α΄Μέρος)
