Τα πρώτα χρόνια μετά το 1950, μερικοί ερευνητές από το επιτελείο ενός μεγάλου ψυχιατρικού νοσοκομείου ενδιαφέρθηκαν ιδιαίτερα για μία συγκεκριμένη παρατήρηση, που έκαναν σχετικά με τη συμπεριφορά σχιζοφρενών ασθενών του ιδρύματος.
Ενώ πιστεύεται, γενικά, πως ο σχιζοφρενής αντιδρά στη δική του κλειστή εσωτερική εικόνα του κόσμου και πως βρίσκεται εκτός επαφής με την πραγματικότητα, οι παρατηρητές αυτοί πρόσεξαν ότι συχνά ο ασθενής, που δέχεται την επίσκεψη της μητέρας του στο νοσοκομείο, δείχνει μεγάλη αναστάτωση για πολλές ημέρες. Αναρωτήθηκαν τι γίνεται ανάμεσα στον ασθενή και στη μητέρα. Προφανώς η οξεία διαταραχή δεν προερχόταν από τη φανταστική ζωή του αρρώστου. Στο νοσοκομείο λοιπόν, έβαλαν μαζί μερικούς σχιζοφρενείς με τις μητέρες τους και παρατήρησαν για ένα διάστημα την αλληλεπίδρασή τους.
Είδαν κάτι συγκλονιστικό. Ο άρρωστος όχι μόνο δεν ήταν «εκτός επαφής», αλλά συμμετείχε ολόψυχα σε ένα πολύπλοκο και διαταραγμένο τύπο επικοινωνίας με τη μητέρα του. Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες διαπιστώσεις τους ήταν πως, ενώ η επικοινωνία ανάμεσα στο σχιζοφρενή και στη μάνα του φαινόταν να πραγματοποιείται σε δύο πεδία, το ρηματικό και το βουβό, τα μηνύματα του ενός πεδίου έρχονταν πολλές φορές σε σύγκρουση με τα μηνύματα του άλλου.
Έτσι, την ημέρα του επισκεπτηρίου στο νοσοκομείο ο σχιζοφρενής βλέπει τη μάνα του να έρχεται κοντά του και χαμογελάει πλατιά από τη χαρά του. Ανοίγει τα μπράτσα του για να την αγκαλιάσει. Η μητέρα τον αφήνει να την αγκαλιάσει, αλλά αισθάνεται δυσφορία από τη σωματική επαφή και συμμαζεύεται λίγο, ενώ του μιλάει θερμά όπως και εκείνος, καθώς την υποδέχεται. Ο γιος, νιώθοντας τη βουβή απόρριψη του από τη μητέρα του, αποτραβιέται. Κι εκείνη του λέει ψυχρά: Τι έπαθες; Δε χαίρεσαι που με βλέπεις; Σαστίζει τότε ο γιος και κοιτάζει σαν χαμένος.
Στην περίπτωση αυτή ο γιος βρέθηκε σε διπλή πίεση, όπως την ονόμασαν από τότε, παγιδευμένος δηλαδή ανάμεσα σε δύο αλληλοσυγκρουόμενα μηνύματα. Αν ανταποκρινόταν στα θερμά λόγια της μάνας, θα αναγκαζόταν να αγνοήσει τη βουβή ψυχρότητα. Ανταποκρίθηκε στο βουβό μήνυμα, που το κύρος του όμως αρνήθηκε η μητέρα. Δεν μπορούσαν να μιλήσουν για το διφορούμενο στοιχείο στη σχέση τους και δεν μπορούσε ο γιός να αποφύγει να ανταποκριθεί με τρόπο που του προκαλούσε σύγκρουση. Έτσι έπαθε σύγχυση στην προσπάθειά του να αντιμετωπίσει τη διφορούμενη θέση του.
Κι οι ερευνητές μπήκαν σε μία συναρπαστική περιοχή, όπου τη σχιζοφρενική συμπεριφορά άρχισαν να τη βλέπουν κυρίως σαν μία πολύ διαταραγμένη μορφή επικοινωνίας ανάμεσα στη μάνα και στο παιδί. Ενώ αυτή η συγκεκριμένη έρευνα εξελισσόταν στη γνωστή πια σήμερα σχολή επικοινωνίας των οικογενειακών θεραπευτών και ερευνητών, ορισμένες άλλες θεωρητικές προσεγγίσεις συγκεντρώθηκαν την ίδια εποχή στη σχέση μητέρας και παιδιού.
Ανακαλύψαμε, λέει ο Τζέι Χέιλυ, ένας από τους πιο οξυδερκείς ερευνητές στον τομέα της οικογένειας, πως οι σχιζοφρενείς έχουν μητέρα!. Και για μεγάλο διάστημα έβλεπαν τη σχέση μάνας παιδιού σαν τον καθαυτό ένοχο για τη «φρενοβλάβεια». Κάποιος ψυχίατρος μεταχειρίστηκε τον όρο «σχιζοφρενογόνος μητέρα» – δηλαδή μάνα δημιουργός σχιζοφρενούς παιδιού – κι ένας άλλος την είπε «διεστραμμένη μάνα». Οι μητέρες βέβαια πολύ αγάπησαν αυτήν την περίοδο της ψυχιατρικής…
Διαβάστε σχετικά: Η γέννηση της σχιζοφρένειας στην οικογένεια: όταν τα αντιφατικά μηνύματα βλάπτουν
Ωστόσο, οι ερευνητές ανακάλυψαν πως είχαν ιδιαίτερη σημασία και οι διαταραχές στη σχέση του πατέρα με το παιδί. Στις οικογένειες αυτές κατά κανόνα οι πατεράδες κρατούσαν τα παιδιά τους σε μεγάλη απόσταση και δεν συνδέονταν μαζί τους, αφήνοντας να κυριαρχεί η μητέρα με την υπερβολική της ανάμιξη στη ζωή των παιδιών. Γιατί οι πατεράδες έμεναν τόσο μακριά από τα παιδιά και τόσο άβουλοι σε ό,τι τα αφορούσε; Οι ερευνητές δεν το ξεκαθάρισαν, πάντως όμως διαπιστώθηκε πως οι σχιζοφρενείς είχαν και πατέρα, όπως είπε ο Χέιλυ.
Τότε η έρευνα έφτασε σε μία πολύ ενδιαφέρουσα διαπίστωση. Από τη μελέτη των οικογενειών των σχιζοφρενών φάνηκε καθαρά, ότι σχεδόν σε κάθε περίπτωση προϋπήρχαν από καιρό σοβαρότατες δυσκολίες στη συζυγική ζωή των γονέων. Και μάλιστα τα ψυχωτικά επεισόδια του «αρρώστου» φαίνονταν να συνδέονται με τους κύκλους της συζυγικής σύγκρουσης. Όταν οι γονείς μπλέκονταν σε μία μάχη ακόμα μεταξύ τους και καθώς αυτή φούντωνε, ο γιος (ή η κόρη) άρχιζε να παρουσιάζει ψυχωσικά συμπτώματα.
Μόλις κλεινόταν σε νοσοκομείο, οι δικοί του σταματούσαν τις εχθροπραξίες για να γίνουν και πάλι γονείς «ενός άρρωστου παιδιού». Η ψύχωση του παιδιού, έμοιαζε να ‘χει ένα πολύ πρακτικό αποτέλεσμα: βοηθούσε τους δύο γονείς να ξεπεράσουν τη σύγκρουση τους προσφέροντας και στους δύο έναν τρόπο για να την αποφύγουν. Με τις περιοδικές υποτροπές της «νόσου» φαινόταν να διατηρείται η σταθερότητα της οικογένειας.
Συνεχίζοντας αυτή την έρευνα οι επιστήμονες άρχισαν να σκέφτονται διαφορετικά για την οικογένεια. Δεν την κοίταζαν πια σαν σύναξη ατόμων, αλλά άρχισαν να την αντικρίζουν σαν να έχει την ίδια περίπου ολοκληρωμένη οργάνωση με ένα βιολογικό οργανισμό. Η οικογένεια λειτουργούσε σαν ενότητα, σαν «σύνολο» με δική της δομή, δικούς της κανόνες και στόχους.
Με άλλα λόγια, οι παρατηρητές άρχισαν να βλέπουν την οικογένεια σαν σύστημα. Και τι είναι σύστημα; Η θεωρητικός της οικογενειακής θεραπείας Λυν Χόφμαν σχολιάζει: Το ερώτημα, τι είναι σύστημα, είναι αρκετά ενοχλητικό. Σύμφωνα με τον πιο συνηθισμένο, καθώς φαίνεται ορισμό του, σύστημα είναι κάθε ενιαίο σύνολο, που τα μέρη του συμμεταβάλλονται σε εξάρτηση μεταξύ τους και που κρατάει την ισορροπία του με αδιάκοπες επανορθωτικές ενέργειες.
Πραγματικά ενοχλητικό: είναι «κάτι» που αποτελείται από διάφορα μέρη και αυτά τα μέρη συμπεριφέρονται ακολουθώντας ορισμένη, γνωστή σχέση μεταξύ τους, δημιουργώντας ένα πλέγμα, που διατηρεί μία σταθερή ισορροπία κάνοντας αλλαγές στον εαυτό του.
Ίσως ένα παράδειγμα, παρμένο από έναν οικογενειακό θεραπευτή, τον Πολ Βατζλάβικ, να δείξει πιο καθαρά, τι σημαίνει σύστημα. Ας υποθέσουμε ότι μελετάμε τον πληθυσμό των λαγών σε μία περιοχή. Ύστερα από μετρήσεις για ένα σημαντικό χρονικό διάστημα, σημειώνουμε περιοδικές διακυμάνσεις στην καμπύλη της πυκνότητας. Τη μία υπάρχει αφθονία λαγών, την άλλη έλλειψη. Οι διακυμάνσεις εμφανίζονται τόσο κανονικές, ώστε οφείλουμε να αναζητήσουμε τους λόγους.
Για να τους βρούμε, μπορούμε ή να συνεχίσουμε τη μελέτη των λαγών ή να κοιτάξουμε να βρούμε άλλες μεταβλητές, άλλες επιδράσεις γύρω από αυτά τα τρωκτικά, οι οποίες ίσως να αυξομειώνουν τον πληθυσμό τους.
Έπειτα από σχετικές αναζητήσεις, μας έρχεται κάποτε η ιδέα να σχηματίσουμε το διάγραμμα του πληθυσμού των αλεπούδων στην ίδια περιοχή. Και φτάνουμε στην ενδιαφέρουσα διαπίστωση μίας παρόμοιας κίνησης του πληθυσμού, μόνο που όταν οι αλεπούδες φθονούν ο πληθυσμός των λαγών αραιώνει και το αντίστροφο. Τελικά, καταλαβαίνουμε τι γίνεται.
Διαβάστε σχετικά: H σχιζοφρένεια δεν αλλοιώνει μόνο τον εγκέφαλο αλλά και το σώμα
Καθώς οι άφθονοι λαγοί θερίζονται από τις αλεπούδες, ελαττώνεται η κατάλληλη για αυτούς τροφή και έτσι ελαττώνεται και ο πληθυσμός τους. Η ελάττωση των αλεπούδων επιτρέπεται να μεγαλώσει ξανά ο πληθυσμός των λαγών, αλλά τότε αυξάνονται και πάλι οι αλεπούδες, καθώς βρίσκουν περισσότερη τροφή. Και ο κύκλος επαναλαμβάνεται ξανά και ξανά.
Στο παράδειγμα αυτό σημειώνεται μία ενδιαφέρουσα μετατόπιση του συλλογισμού, παρόμοια με εκείνη που έγινε στον τρόπο με τον οποίο οι ερευνητές σκέπτονταν για την προέλευση της σχιζοφρένειας. Και στις δύο περιπτώσεις οι ερευνητές προχώρησαν από τη μελέτη του συγκεκριμένου ατόμου ή είδους στη μελέτη των σχέσεων, που φαίνονταν να επηρεάζουν το θέμα της έρευνας.
Αντί να σκεφτόμαστε ένα είδος, το λαγό, βαλθήκαμε να εξετάζουμε τις σχέσεις τις διαμορφωμένες μέσα στο οικολογικό σύστημα. Κι οι ερευνητές στο νοσοκομείο μετατόπισαν το επίκεντρο της έρευνάς τους από το σχιζοφρενικό άτομο στα πλέγματα αλληλεπιδράσεων μες στην οικογένειά του και ανακάλυψαν ότι το διάγραμμα οξείας διαταραχής του αρρώστου – όπως οι διακυμάνσεις του πληθυσμού των λαγών – γινόταν πολύ πιο ευνόητο, όταν εξεταζόταν σε σχέση με άλλες, «εξωτερικές» δυνάμεις.
Φυσικά, ο κύκλος αλεπούς-λαγού στο λιβάδι αποτελεί μέρος ενός πολύ ευρύτερου συστήματος, όπου περιλαμβάνονται το έδαφος, ο καιρός, τα έντομα και τα άλλα ζώα και φυτά της περιοχής. Και η οικογένεια είναι σύστημα πολύ πιο πολύπλοκο από το τρίγωνο άντρας-γυναίκα-παιδιού. Υπάρχει όμως, σαν κοινό σημείο αναγωγής, η ιδέα του συστήματος, ιδέα αληθινά συναρπαστική.
Απόσπασμα: Οικογένεια μαζί όμως αλλιώτικα, κεφ. “Η έννοια του συστήματος”, Αύγουστος Υ. Νάπιερ – Καρλ Χουίτεκερ, Εκδόσεις Κέδρος, 1987
Image credit: wikipedia
