Ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας: Ανάλυση και θεραπευτική προσέγγιση

Ναρκισσιστής είναι κάποιος που έχει θάψει την έκφραση του πραγματικού του εαυτού ως απάντηση σε πρόσφατα τραύματα και την έχει αντικαταστήσει με έναν υψηλά ανεπτυγμένο και ικανοποιητικό εαυτό.

Στον πίνακα του John William Waterhouse, “Echo and Narcissus”, αντικατοπτρίζεται η εικόνα του Νάρκισσου και της ερωμένης του Ηχούς. Ο Νάρκισσος ασχολούταν διαρκώς με τη θέαση της σωματικής του διάπλασης στον ποταμό, αδιαφορώντας για τους ανθρώπους που τον περιστοίχιζαν σε τέτοιο βαθμό ώστε να κριθεί ακόμη και ηθικός αυτουργός για την αυτοκτονία ενός νεαρού που είχε εμπλακεί συναισθηματικά μαζί του. Ο Νάρκισσος μένοντας για μεγάλο χρονικό διάστημα στην ίδια θέση αντανάκλασης του εαυτού του, μαράζωσε και τελικά πέθανε.

Όπως γράφει ο Stephen Johnson: ναρκισσιστής είναι κάποιος που έχει θάψει την έκφραση του πραγματικού του εαυτού ως απάντηση σε πρόσφατα τραύματα και την έχει αντικαταστήσει με έναν υψηλά ανεπτυγμένο και ικανοποιητικό εαυτό.

Αυτή η διαφοροποιημένη με τον πραγματικό εαυτό περσόνα, συχνά εμφανίζεται ως μεγαλειώδης απέναντι στους άλλους και έντονα ματαιόδοξη. Στην υψηλά ατομικιστική και καθοδηγούμενη από εξωγενή κίνητρα κοινωνία μας, μέτριες έως υψηλές μορφές ναρκισσισμού, όχι απλά δε θεωρούνται διαβρωτικές, αλλά μάλιστα τείνουν να ενθαρρύνονται.

Ο Freud, θεώρησε το ναρκισσισμό ως ένα στάδιο ανάπτυξης που είτε οδηγούσε τελικά στη λιβιδινική εμπλοκή (κάθεξη- διαδικασία αφομοίωσης) με τους άλλους και το αντικείμενο αγάπης, είτε σηματοδοτούσε μία επιστροφή στη ναρκισσιστική libido, από την κάθεξη δηλαδή, πάλι πίσω στο «Εγώ».

Ο Fenichel (1945), ήταν ένας από τους προγενέστερους αναλυτές που έδωσε έμφαση σε συναισθήματα κενότητας και μικρότητας σε ασθενείς, σε αντίθεση με την υπεραξιολόγηση του εαυτού και την περιφρόνηση των άλλων, όπως είχαν τονίσει οι Freud και Reich.

Διαβάστε σχετικά: Η λεπτή διαφορά ανάμεσα στην αυτοεκτίμηση και το ναρκισσισμό

Αργότερα ο Kernberg (19775), υπογράμμισε την κλινική σημασία του ασυνήθιστου βαθμού αυτό-αναφοράς των ναρκισσιστών ασθενών, τονίζοντας επίσης την αντίφαση ανάμεσα στη διογκωμένη αυτό-εικόνα και στην υψηλή τους ανάγκη για αγάπη και θαυμασμό. Έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στα χαρακτηριστικά που συχνά συνδέονται με τη διαταραχή, όπως οι ρηχές συναισθηματικές τους ζωές, η εμπάθεια και η μειωμένη ευχαρίστηση της ζωής.

Περιέγραψε πως οι ναρκισσιστές ασθενείς νιώθουν αδύναμοι και βαριούνται όταν το εξωγενές «γκλίτερ» ξεβάφεται και όταν καμία νέα πηγή δε θρέφει την αυτό-αναφορικότητά τους. Ζηλεύουν τους άλλους, τείνουν να εξιδανικεύουν κάποιους ανθρώπους από τους οποίους περιμένουν τη ναρκισσιστική τους ανατροφοδότηση και συνηθίζουν να υποτιμούν και να απειλούν με περιφρόνηση όλους εκείνους από τους οποίους δεν περιμένουν τίποτα (συνήθως τα πρώτερα είδωλά τους).

Ο Kernberg (1975) παρατήρησε επίσης ότι οι ναρκισσιστές ασθενείς συχνά αποτυγχάνουν να αναπτύξουν την ικανότητα να βασίζονται και να εμπιστεύονται άλλους, σε αντίθεση με τις προφανείς ενδείξεις της εξάρτησής τους. Εάν απορριφθούν, αυτοί οι ασθενείς νιώθουν μίσος όσο πέφτουν και υποτιμούν τα πρώτερα ινδάλματά τους.

Μπορεί επίσης να χάσουν το ενδιαφέρον τους στους ανθρώπους που τους κοίταξαν με υπεροψία, και να προσβληθούν όταν ακόμη και άνθρωποι που πια δεν τους ενδιαφέρουν, αναπτύσσουν διαφορετικά ενδιαφέροντα ή άλλες πηγές θαυμασμού.

Εξάλλου, η πρωταρχική φύση της σύναψης δεσμού τους είναι η ναρκισσιστική εκμετάλλευση , η οποία βασίζεται στην ανάγκη για θαυμασμό. Επίσης, τείνουν να βιώνουν κενότητα ως την αμυντική υποτίμηση του θυμού ή της ζήλιας, την οποία ο Kernberg συχνά συνέδεε με τις αντικειμενοτρόπες σχέσεις.

Οι ναρκισσιστικές προσωπικότητες μπορεί να γίνονται ορατές ως ηγέτες στη δουλειά τους και στις επαγγελματικές τους δραστηριότητες ή σε δημιουργικούς τομείς. Ωστόσο, η προσεκτική παρατήρηση της παραγωγικότητας τους μετά από ένα μεγάλο χρονικό διάστημα θα δώσει στοιχεία ρηχότητας και εκκεντρικότητας στη δουλειά τους, λόγω έλλειψης βάθους το οποίο τελικά αποκαλύπτει την κενότητα που κρύβεται πίσω από το «γκλίττερ». Αρκετά συχνά, αυτοί αποτελούν τις «υποσχόμενες διάνοιες» όπου αργότερα εκπλήσσουν τους άλλους ανθρώπους από την κοινοτοπία της εξέλιξής τους. (Kernberg, 1975).

Αφετηρία και συσχέτιση της ναρκισσιστικής διαταραχής

Ένα πιθανό σενάριο ανάλυσης της δυναμικής της οικογένειας που μπορεί να οδηγεί στη ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας του παιδιού είναι εκείνο του «μικρού άντρα». Το σενάριο αυτό είναι η παραλλαγή του βασικού ρόλου που οδηγεί σε ναρκισσιστικά ζητήματα.

Συνήθιζε να εμφανίζεται πρωταρχικά στους άντρες, αλλά όσο η ισότητα του φύλου άρχισε να εξελίσσεται, ξεκίνησε να εμφανίζεται όλο και πιο συχνά, με ελάχιστες διαφοροποιήσεις στις γυναίκες. Οι συγκρούσεις του ρόλου του φύλου, αποτελούν ένα βασικό στοιχείο διαφοροποίησης.

Σε αυτή την περίπτωση, η μητέρα που μπορεί να έχει διδαχθεί ως παιδί να είναι εξαρτημένη από τους άντρες και να διαφοροποιείται από αυτούς στη λήψη θεμελιωδών αποφάσεων, παντρεύεται έναν άντρα, ο οποίος είναι κατά κάποιο λόγο ανεπαρκής. Μπορεί να τον περιγράφει ως εκείνο τον άνδρα που «δεν είναι ποτέ εκεί για εκείνη». Μπορεί να αδυνατεί να παρέχει πράγματα στην οικογένειά του, λόγω απροθυμίας να εργαστεί σκληρά, μπορεί να ερωτοτροπεί κατά συρροήν με άλλα άτομα ή μπορεί απλά να εγκαταλείπει ολόκληρη την οικογένεια.

Τότε, προφανώς η μητέρα στρέφεται στο γιο της για να τη φροντίσει με όλους τους τρόπους που ο πατέρας αδυνατεί να το κάνει. Ωστόσο, ο γιος αποτυγχάνει να ανταπεξέλθει σε αυτό το ρόλο για δύο λόγους. Πρώτον, είναι πιθανόν πολύ μικρός και απλά του λείπουν οι δυνατότητες να τη φροντίσει, πιθανώς απλά χρειάζεται η μητέρα του να φροντίζει εκείνον.

Δεύτερον, και πιο σημαντικό, η μητέρα φαίνεται να απορρίπτει τις προσπάθειές του να τη φροντίσει και να τις ανατρέπει. Ο λόγος που συμβαίνει αυτό, είναι διότι δεν είναι πραγματικά ή δεν θέλει πραγματικά να είναι, όσο εξαρτημένη φαίνεται να είναι από εκείνον. Όσο περισσότερο ο γιος της προσπαθεί να ανταπεξέλθει στις ανάγκες της, τόσο η μητέρα τείνει να τον ευνουχίζει.

Το διπλό μήνυμα σε αυτή την κατάσταση, είναι ότι η μητέρα θα χτίσει το «Εγώ» του γιου της σε πρώτο πλάνο (το οποίο θα οδηγήσει στην προφανή μεγαλομανία του), όμως ύστερα τον ευνουχίζει μεταφορικά. Λειτουργεί με έναν τρόπο που οι θεραπευτές συχνά αποκαλούν «το άτομο που ζητάει βοήθεια και την αρνείται».

Διαβάστε σχετικά: Ναρκισσιστική κακοποίηση: όταν το παραμύθι γίνεται εφιάλτης: σημάδια αναγνώρισης

Η θεραπεία της ναρκισσιστικής διαταραχής προσωπικότητας

Πέραν της φαρμακοθεραπείας που μπορεί να βοηθήσει σε ορισμένες περιπτώσεις, εστιάζει στη θεραπεία γύρω από την ομιλία, ή αλλιώς στην ψυχοθεραπεία. Η ψυχοθεραπεία μπορεί να βοηθήσει το άτομο να μάθει να συνδέεται καλύτερα με τους άλλους στις πιο προσωπικές του σχέσεις, να τις αντιλαμβάνεται ως απολαυστικές και επιβραβευτικές, να κατανοεί τα αίτια των συναισθημάτων που το οδηγούν στον ανταγωνισμό και στο να μην εμπιστεύεται τους άλλους καθώς επίσης και στο να απεχθάνεται τον εαυτό και τους άλλους.

Επειδή τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας μπορεί να είναι δύσκολο να αλλάξουν, η θεραπεία μπορεί να διαρκέσει αρκετά χρόνια. Υπάρχουν συγκεκριμένες περιοχές όπου εστιάζεται προκειμένου το άτομο να αναλάβει την ευθύνη του εαυτού και να μαθαίνει να αποδέχεται και να διατηρεί αληθινές προσωπικές σχέσεις και τη συνεργασία με τους συναδέλφους του, να αναγνωρίζει και να αποδέχεται τον ανταγωνισμό, ώστε να αναπτύξει τη δυναμική να ανέχεται την κριτική και τις αποτυχίες.

Επίσης, να αυξάνει την ικανότητά του να κατανοεί και να ελέγχει τα συναισθήματά του, να καταλαβαίνει και να αποδέχεται τα αποτελέσματα των θεμάτων του που συνδέονται με την αυτοεκτίμησή του και τέλος να αφήνει τη θέληση για τους μη επιτεύξιμους στόχους και τις εξιδανικευμένες συνθήκες και να κερδίζει την αποδοχή του τι μπορεί να είναι επιτεύξιμο και του τι δύναται το ίδιο το άτομο να καταφέρει.

Συγγραφέας: Μάιρα Ζαρέντη, Ψυχολόγος ΕΚΠΑ

Πηγές: