Τι είναι αυτό που διαφοροποιεί όμως μια στρεσογόνα από μια τραυματική εμπειρία; Πότε βιώνει ένας άνθρωπος ψυχικό τραύμα και πως αποθηκεύονται οι τραυματικές αναμνήσεις στον εγκέφαλο; Πως επηρεάζονται ο εγκέφαλος και το σώμα από το τραύμα και τι μπορούμε να κάνουμε για να βοηθήσουμε τον εαυτό μας και τους άλλους προκειμένου να βγούμε πιο δυνατοί μέσα από αυτό;
Εγκέφαλος: Ο δημιουργός της πραγματικότητας
Ο Αμερικανός νευροψυχολόγος και βραβευμένος με Νόμπελ Roger W. Sperry είπε κάποτε: πριν την ανάπτυξη του εγκεφάλου δεν υπήρχε χρώμα, ήχος, άρωμα, γεύση, αίσθημα ή συναίσθημα στον κόσμο. Αυτός ο κόσμος όμως, ήταν επίσης απαλλαγμένος από τον πόνο και τη δυστυχία.
Γνωρίζουμε ότι ο εγκέφαλός μας είναι υπεύθυνος για την γνωστική και συναισθηματική επεξεργασία όσων συμβαίνουν μέσα και έξω από εμάς, αποτελώντας το αντιληπτικό και ερμηνευτικό εργαλείο της υποκειμενικής πραγματικότητας που «κατασκευάζουμε» κάθε φορά που σκεφτόμαστε, διαβάζουμε, φανταζόμαστε, ονειρευόμαστε, δημιουργούμε, σχεδιάζουμε ή/και αισθανόμαστε κάτι.
Μια από τις βασικότερες λειτουργίες που επιτελεί ο εγκέφαλος όταν προσλαμβάνουμε ένα ερέθισμα από το εξωγενές περιβάλλον, είναι να αποφασίζει αν αυτό απειλεί ή όχι την ασφάλεια του οργανισμού. Όπως στον εγκέφαλο των ζώων έτσι και σε αυτόν των ανθρώπων, υπάρχει ένα ενδογενές σύστημα φυσικού συναγερμού τοποθετημένο στα κατώτερα και πιο πρωτόγονα τμήματά του, το οποίο ενεργοποιείται σε περιπτώσεις κινδύνου και δίνει εντολή στο σώμα να τρέξει, να κρυφτεί, να παλέψει ή κάποιες φορές απλά να… παγώσει.
Αν κάποια από αυτές τις προεγκατεστημένες οδηγίες αντιπαράθεσης ή διαφυγής του εγκεφάλου αποδειχθεί επιτυχημένη και διασφαλίσει την επιβίωση του οργανισμού από την κατάσταση κινδύνου, αποκαθίσταται η εσωτερική μας ισορροπία και προοδευτικά ανακτούμε την ηρεμία μας.
Στις περιπτώσεις όμως όπου αυτή η φυσιολογική αντίδραση που πυροδοτείται από τον εγκέφαλο και κινητοποιεί το σώμα μπλοκαριστεί – αν για παράδειγμα είμαστε παγιδευμένοι ή καθηλωμένοι σε μια κατάσταση μέσα στην οποία διάφοροι παράγοντες αποτρέπουν την επιθυμητή, για την προστασία του οργανισμού, δράση (π.χ. εμπόλεμη ζώνη, αυτοκινητιστικό ατύχημα, φυσική καταστροφή, βιασμός) – ο εγκέφαλος μπορεί να κρατήσει παρατεταμένα ενεργοποιημένο το ενδογενές σύστημα φυσικού συναγερμού για αρκετό χρονικό διάστημα μετά το απειλητικό συμβάν χωρίς την παρουσία κάποιου αντικειμενικού κινδύνου με αποτέλεσμα να μην αποκατασταθεί ολοκληρωτικά η εσωτερική μας ισορροπία.
Ο Γάλλος ψυχολόγος Pierre Janet ήταν ο πρώτος επιστήμονας που χρησιμοποίησε τον όρο «τραυματικό στρες» για να περιγράψει τα σήματα του λανθασμένου συναγερμού που συνεχίζει να στέλνει ο εγκέφαλος στο σώμα όταν η δυνατότητα για δράση και προστασία του εαυτού μετά από ένα δυνητικά απειλητικό για την ζωή συμβάν, καθίσταται για κάποιους λόγους ανέφικτη.
Τι είναι αυτό που διαφοροποιεί όμως μια στρεσογόνα από μια τραυματική εμπειρία; Πότε βιώνει ένας άνθρωπος ψυχικό τραύμα και πως αποθηκεύονται οι τραυματικές αναμνήσεις στον εγκέφαλο; Πως επηρεάζονται ο εγκέφαλος και το σώμα από το τραύμα και τι μπορούμε να κάνουμε για να βοηθήσουμε τον εαυτό μας και τους άλλους προκειμένου να βγούμε πιο δυνατοί μέσα από αυτό;
Τι είναι το ψυχικό τραύμα;
Στην καθομιλούμενη, χρησιμοποιούμε συχνά την λέξη «τραυματική» για να ορίσουμε μια εμπειρία που ήταν αρκετά στρεσογόνα για εμάς. Ωστόσο, το στρες και το ψυχικό τραύμα δεν είναι το ίδιο πράγμα. Καθημερινές δυσκολίες και προκλήσεις της ζωής όπως είναι η απώλεια εργασίας, ο χωρισμός από μια σχέση, ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου, η μετεγκατάσταση σε μια άλλη χώρα, εκλύουν στρες αλλά δεν μας τραυματίζουν αναγκαστικά σε ψυχο-συναισθηματικό επίπεδο.
Μιλάμε για ψυχικό τραύμα όταν αντιμετωπίζουμε ένα γεγονός που απειλεί αντικειμενικά την σωματική μας υγεία, κλονίζει κάποιες βασικές παραδοχές που έχουμε για τον κόσμο όπως είναι η προβλεψιμότητά του και η ασφάλεια που θέλουμε να νιώθουμε σε αυτόν, αφήνοντάς μας με ένα αίσθημα απώλειας ελέγχου, αβοηθησίας και αδυναμίας να ενσωματώσουμε τις έννοιες και τα συναισθήματα που συνδέονται με αυτό το γεγονός.
Η προσβολή αυτής της ικανότητας για επεξεργασία των συναισθημάτων και των εννοιών που σχετίζονται με ένα τέτοιο γεγονός μπορεί να συνεχίζεται για εβδομάδες, χρόνια ή ακόμη και δεκαετίες, καθώς αγωνιζόμαστε να αντιμετωπίσουμε νέες και διαφορετικές συνθήκες οι οποίες εκλαμβάνονται ως δυνητικά απειλητικές και ως εκ τούτου πυροδοτούν τα ίδια έντονα και επώδυνα συναισθήματα που δεν καταφέραμε να ενσωματώσουμε την πρώτη φορά.
Συνοπτικά, θα λέγαμε ότι οι καταστάσεις που μπορεί να οδηγήσουν στην βίωση ενός ψυχικού τραύματος είναι: η παιδική κακοποίηση, η σεξουαλική κακοποίηση, η σωματική επίθεση, οι φυσικές και ανθρώπινες καταστροφές, τα ατυχήματα (π.χ. εργατικά, αυτοκινητιστικά, αεροπορικά κτλ.), η εμπόλεμη κατάσταση, η ομηρία, η αιχμαλωσία, ο βασανισμός, τα εγκλήματα μίσους, μια σοβαρή ιατρική διάγνωση και το «νοσοκομειακό τραύμα» (π.χ. να ξυπνήσουμε κατά τη διάρκεια μιας χειρουργικής επέμβασης).
Να σημειώσουμε ότι ακόμα και όταν δεν βιώνουμε άμεσα κάποιες από αυτές τις καταστάσεις, αλλά εκτιθόμαστε κατ’ επανάληψη σε αυτές ως παρατηρητές, υπάρχουν πολλές πιθανότητες να τραυματιστούμε ψυχικά και συναισθηματικά.
Το τραύμα στο δεσμό προσκόλλησης με τους γονείς μας κατά την βρεφική και παιδική ηλικία είναι σχετικά συχνό και σχεδόν όλοι έχουμε βιώσει, ως ένα βαθμό, τουλάχιστον μια αρνητική εμπειρία που να προσιδιάζει σε αυτό. Η ηλικία μας, η ιδιοσυγκρασία μας, η συχνότητα αυτών των εμπειριών, η έντασή τους και η αποκατάσταση ή μη της ρήξης στο δεσμό από τον φροντιστή μας, καθορίζουν τις συνέπειες που θα έχει αυτό το τραύμα στην ενήλικη ζωή μας.
Αν είχαμε μια σχετικά καλή παιδική ηλικία και βιώσουμε μια πολύ αρνητική εμπειρία στην ενήλικη ζωή, η νοηματοδότηση αυτής της εμπειρίας καθορίζει κατά κύριο λόγο αν θα μας τραυματίσει καθώς και πόσο… βαθιά θα είναι η πληγή αυτού του τραύματος.
Για παράδειγμα, αν κάποιος μας σταματήσει στο δρόμο και προσπαθήσει να μας ληστέψει λέγοντας ότι έχει ένα όπλο στην τσέπη του το οποίο πρόκειται να χρησιμοποιήσει αν δεν του δώσουμε τα χρήματα που μας ζητά, ο ψυχικός τραυματισμός δεν εξαρτάται από το αν αυτός ο άνθρωπος λέει αλήθεια ή όχι για το όπλο που κρατά. Εφόσον το αίσθημα της ασφάλειας και της αυτο-προστασίας μας διακυβεύεται σοβαρά, η εμπειρία θα μπορούσε να είναι τραυματική, αλλά να μην οδηγήσει μελλοντικά σε δυσλειτουργικές συμπεριφορές.
Από την άλλη μεριά όμως, αν ερμηνεύσουμε αυτό που μας συνέβη κάτω από κάποια διαστρεβλωμένα γνωστικά φίλτρα που διαμορφώσαμε στην παιδική ηλικία (π.χ. «μόνο σε εμένα συμβαίνουν τόσο άσχημα πράγματα», «την επόμενη φορά που θα μου συμβεί κάτι παρόμοιο, θα χάσω την ζωή μου» «για να αισθάνθηκα εκείνη την στιγμή τόσο ανήμπορος, άρα έτσι είμαι γενικά στην ζωή μου»), τότε κατά πάσα πιθανότητα θα αρχίσουμε να αποφεύγουμε καταστάσεις που δεν ενέχουν για τους περισσότερους ανθρώπους σημαντικό κίνδυνο.
Επίσης, ίσως να εμφανίζουμε σωματικά συμπτώματα (λ.χ. εφίδρωση, ταχυπαλμία, αίσθημα ζαλάδας, πόνο στο στήθος κτλ.) κάθε φορά που είμαστε μόνοι, ακούμε για άλλες ληστείες ή δεχόμαστε κάποιο ερέθισμα που μας υπενθυμίζει αυτό που βιώσαμε. Τέλος, μπορεί να «ζούμε» στη φαντασία μας ξανά και ξανά την τραυματική εμπειρία της ληστείας, νιώθοντας το ίδιο ανήμποροι, αβοήθητοι και απροστάτευτοι όπως τότε.
Διαβάστε σχετικά: Κατανοώντας το διαγενεακό τραύμα
Πως αποθηκεύονται οι τραυματικές αναμνήσεις στον εγκέφαλο;
Είναι τόσο δύσκολο να ξεφύγουμε από τις τραυματικές αναμνήσεις γιατί από την μία προκαλούν έντονη συναισθηματική φόρτιση κάθε φορά που ξεπηδούν στη συνείδηση, ενώ από την άλλη αντικρούουν το σύστημα πεποιθήσεων αναφορικά με το τι θα έπρεπε να συμβαίνει στον κόσμο.
Όταν δυσκολευόμαστε να καταλάβουμε και να εξηγήσουμε γιατί μας έχει συμβεί κάτι τραγικό, νιώθουμε συχνά ένα άγχος πίσω από το οποίο υπάρχουν συναισθήματα όπως είναι ο θυμός, οι ενοχές, η θλίψη, η ντροπή και ο πόνος τα οποία συχνά δυσκολευόμαστε να αναγνωρίσουμε και να βιώσουμε.
Ένας άλλος λόγος για τον οποίο μας δυσκολεύει η διαχείριση αυτών των αναμνήσεων, είναι η αποθήκευσή τους σε διαφορετικές περιοχές τους εγκεφάλου. Αν διαχωρίζαμε κάπως τις τραυματικές αναμνήσεις, θα λέγαμε ότι υπάρχουν οι λεκτικά προσβάσιμες από το συνειδητό κομμάτι του εγκεφάλου τις οποίες ανακαλούμε σχετικά εύκολα ενεργοποιώντας τον προμετωπιαίο φλοιό (το ανώτερο και πιο εξελιγμένο τμήμα του εγκεφάλου) και περιλαμβάνουν πληροφορίες για το μέρος όπου βρισκόμασταν την ώρα του συμβάντος, για το τι κάναμε κατά τη διάρκεια βίωσης της τραυματικής εμπειρίας, καθώς και για το πως αντιδράσαμε μετά το τραυματικό συμβάν.
Υπάρχουν όμως και οι συναισθηματικά επενδυμένες αναμνήσεις που βρίσκονται αποθηκευμένες στο λιμβικό σύστημα, (συγκεκριμένα στην αμυγδαλή – το συναισθηματικό τμήμα του εγκεφάλου) και στις οποίες δεν έχουμε άμεση πρόσβαση.
Ένας άνθρωπος, ένα μέρος, ένας ήχος, μια μυρωδιά ή ένα αίσθημα όμως, μπορούν να ανακινήσουν τα καταπιεσμένα συναισθήματα με τα οποία είναι επενδυμένες αυτές οι υποσυνείδητες αναμνήσεις προκαλώντας άγχος, πανικό ή/και πεσμένη διάθεση. Αυτές οι συναισθηματικές μνήμες είναι έντονες και επώδυνες, ενώ ο συνηθέστερος τρόπος διαχείρισής τους είναι η αποφυγή τους με κάθε κόστος.
Η πλήρης ανάδυση αυτών των αναμνήσεων μέσα σε ένα ασφαλές και προστατευμένο πλαίσιο και η ενσωμάτωση των κατακερματισμένων εννοιών και συναισθημάτων μέσα σε ένα νέο, λειτουργικό και συνεκτικό σύστημα πεποιθήσεων είναι βασικός στόχος της ψυχοθεραπείας.
Με άλλα λόγια, ο θεραπευτής βοηθά το άτομο να συνειδητοποιήσει αυτές τις συναισθηματικές μνήμες και τις σωματικές αισθήσεις που προκαλούν, να τις συνδέσει με λέξεις, να ρυθμίσει την έκφρασή τους και να τις ανακατασκευάσει με τέτοιο τρόπο ώστε να έχουν ένα λογικό νόημα για εκείνο.
Να σημειωθεί ότι οι τραυματικές αναμνήσεις που είναι ανεξίτηλα τυπωμένες στην αμυγδαλή συνδέονται με εμπειρίες που βιώσαμε για πρώτη φορά στη παιδική ηλικία σε ένα προλεκτικό στάδιο ανάπτυξης κατά το οποίο η μνήμη μας αποθηκεύει μόνο συναισθήματα, εικόνες και σωματικές αισθήσεις. Γι’ αυτό είναι τόσο δύσκολο να τις ανακαλέσουμε και να τις συνδέσουμε με τρέχοντα τραυματικά γεγονότα της ζωής μας.
Τα καλά νέα όμως είναι ότι κατά τη διάρκεια της ζωής μας, ο μέσος άνθρωπος βιώνει 5-6 τραυματικές εμπειρίες οι οποίες δεν οδηγούν απαραίτητα στην ανάπτυξη κάποιας ψυχικής διαταραχής (π.χ. διαταραχή μετατραυματικού στρες ή κατάθλιψη).
Επίσης, εφόσον έχουμε μεγαλώσει σε ένα περιβάλλον όπου τα σημαντικά πρόσωπα της ζωής μας, αποδέχονταν και επικύρωναν τα συναισθήματά μας, μας υποστήριζαν και μας ανακούφιζαν όταν το χρειαζόμασταν και μας επέτρεπαν να αναπτύξουμε μια ξεχωριστή ταυτότητα, οι πιθανότητες να βιώσουμε ένα τραύμα στην ενήλικη ζωή το οποίο θα διαταράξει μακροπρόθεσμα την ψυχο-συναισθηματική μας λειτουργικότητα είναι σχεδόν μηδαμινές.
Ακόμα και να μην έχουμε μεγαλώσει σε ένα τέτοιο περιβάλλον όμως, καλό είναι να έχουμε στο μυαλό μας ότι περίπου το 8% των ανδρών και το 25% των γυναικών που έχουν βιώσει μια τραυματική εμπειρία στην ζωή τους, θα αναπτύξουν μετέπειτα ψυχικές δυσκολίες για την αντιμετώπιση των οποίων θα χρειαστεί παρέμβαση από κάποιον επαγγελματία ψυχικής υγείας.
Σε κάθε περίπτωση (είτε υπάρχουν τραύματα στην παιδική ηλικία, είτε όχι), πρέπει να θυμόμαστε ότι μπορούμε σε κάθε φάση της ενήλικης ζωής μας να καλλιεργήσουμε ψυχική ανθεκτικότητα και να επουλώσουμε ή να εξασθενίσουμε την επίδραση ακόμα και των βαθύτερων τραυμάτων (παλιών ή/και τωρινών) έχοντας την κατάλληλη φροντίδα και υποστήριξη από ανθρώπους που νοιάζονται και ενδιαφέρονται πραγματικά για εμάς.
Πως επηρεάζονται ο εγκέφαλος και το σώμα από το τραύμα;
Ο εγκέφαλος και το σώμα συνδέονται στενά μεταξύ τους. Η βίωση μιας τραυματικής εμπειρίας έχει συνέπειες τόσο για την ψυχική όσο και για την σωματική μας υγεία. Συνήθως, τα άτομα προσπαθούν να μειώσουν το άγχος που πυροδοτεί μια τραυματική εμπειρία υιοθετώντας αυτό-καταστροφικές συμπεριφορές (π.χ. χρήση ουσιών, υπερφαγία, απροστάτευτη σεξουαλική επαφή, κάπνισμα) οι οποίες οδηγούν σε περισσότερο τραύμα και πλήττουν εν τέλει την σωματική υγεία.
Έρευνες (λ.χ. Dennis και συνεργάτες, 2009) δείχνουν ότι οι άνθρωποι που έχουν βιώσει πολλαπλές τραυματικές εμπειρίες αναφέρουν υψηλότερα ποσοστά εμφάνισης σωματικών παθήσεων όπως είναι ο χρόνιος πόνος, οι γαστρεντερικές διαταραχές, τα αναπνευστικά και γυναικολογικά προβλήματα και η παχυσαρκία.
Συνοπτικά, θα λέγαμε ότι μια τραυματική εμπειρία (ιδιαίτερα αν βιώθηκε στην βρεφική ή παιδική ηλικία) μπορεί να προκαλέσει ψυχικές δυσκολίες (π.χ. άγχος, θλίψη) η ακατάλληλη διαχείριση των οποίων οδηγεί με την σειρά της σε μακροχρόνια προβλήματα σωματικής φύσης.
Το τραύμα επηρεάζει την υγεία και διαμέσου των φυσιολογικών αλλαγών που προκαλεί στον εγκέφαλο. Με την πάροδο του χρόνου, η παρατεταμένη ενεργοποίηση του ενδογενούς συστήματος συναγερμού, κρατά το σύστημα της αμυγδαλής σε μια κατάσταση υπερδραστηριότητας με αποτέλεσμα να εκκρίνεται μεγαλύτερη ποσότητα κορτιζόλης στο αίμα (ορμόνη του στρες), να αυξάνεται η αρτηριακή πίεση και μακροπρόθεσμα να επιτείνεται ο κίνδυνος εμφάνισης καρδιαγγειακών νοσημάτων, ιδιαίτερα σε ανθρώπους που έχουν κληρονομική προδιάθεση.
Σε κάθε περίπτωση, καλό είναι να θυμόμαστε ότι η κατάλληλη διαχείριση των ψυχολογικών επιπτώσεων του τραύματος μειώνει σημαντικά το ρίσκο εμφάνισης σωματικών προβλημάτων.
*Απαγορεύεται ρητώς η αναπαραγωγή χωρίς προηγούμενη άδεια των υπευθύνων της ιστοσελίδας*
