Μπορούν να αλλάξουν οι ψυχοπαθείς;

Ένας από τους πλέον κοινούς τύπους χαρακτήρων στις αστυνομικές εκπομπές στην τηλεόραση είναι ο ψυχοπαθής: το άτομο που διαπράττει στυγερούς φόνους, δρα απερίσκεπτα, στέκεται παγερός μπροστά στους αστυνομικούς και αφήνει τους θεατές με την εντύπωση ότι τα άτομα με ψυχοπάθεια είναι ανεξέλεγκτα κακά, ανίκανα να αισθανθούν συναισθήματα και αδιόρθωτοι. Η πραγματικότητα είναι σημαντικά περισσότερο περίπλοκη και ενθαρρυντική από τα ζοφερά αφηγήματα των μέσων ενημέρωσης.

Κάθε μέρα, εκατομμύρια άνθρωποι αφοσιώνονται στην παρακολούθηση των αγαπημένων τους αστυνομικών σειρών. Είτε είναι η σειρά “FBI”, το “Dexter”, το «Mindhunter”, το “Killing Eve”, επαναλήψεις του “Law & Order”, ή οποιοδήποτε από τις μυριάδες άλλων παρόμοιων σειρών, ελκύουν τεράστια ακροατήρια με τα ζωντανά πορτραίτα των κακών των οποίων οι συμπεριφορές είναι εκπληκτικά βάναυσες.

Θα ομολογήσω: αποτελώ κομμάτι αυτού του ακροατηρίου. Οι φοιτητές μου έφτασαν στο σημείο να με κοροϊδεύουν γιατί βλέπω πολλές αστυνομικές εκπομπές. Εγώ, μια ερευνήτρια που μελετά την εγκληματική συμπεριφορά, παρακολουθώ τέτοιες σειρές.

Μέρος του χρόνου που αφιερώνω για παρακολούθηση τηλεοπτικών εκπομπών το δικαιολογώ ως εργασία που μου παρέχει υλικό για το προπτυχιακό μάθημα στο οποίο είμαι λέκτορας και για τα σεμινάριά μου σχετικά με τη φύση του εγκληματικού μυαλού. Αλλά επίσης συναρπάζομαι από τους χαρακτήρες σε αυτές τις εκπομπές, παρά το γεγονός, ή λόγω του ότι, πόσο μη ρεαλιστικοί είναι πολλοί από αυτούς.

Ένας από τους πλέον κοινούς τύπους χαρακτήρων στις αστυνομικές εκπομπές στην τηλεόραση είναι ο ψυχοπαθής: το άτομο που διαπράττει στυγερούς φόνους, δρα απερίσκεπτα και στέκεται παγερός μπροστά στους αστυνομικούς. Αν και οι εκπομπές είναι προφανώς μυθοπλασία, τα σενάριά τους έχουν εξελιχθεί σε οικείες πολιτισμικές αξίες.

Οι άνθρωποι παρακολουθούν τον Πράκτορα Χότσνερ στην εκπομπή “Criminal Minds” να χαρακτηρίζει κάθε χαρακτήρα που είναι ανησυχητικά βίαιος ως «κάποιος με ψυχοπάθεια». Ακούνε τον Δρ. Χουάνγκ στην εκπομπή “Law & Order: SVU” να αναφέρεται σε κάποιον νεαρό που επιτέθηκε σε μια νέα κοπέλα ως «ένας έφηβος με ψυχοπάθεια» και που είναι ανίκανος να ανταποκριθεί σε θεραπεία.

Τέτοιες απεικονίσεις αφήνουν τους θεατές με την εντύπωση ότι τα άτομα με ψυχοπάθεια είναι ανεξέλεγκτα κακά, ανίκανα να αισθανθούν συναισθήματα και αδιόρθωτοι. Όμως εκτεταμένη έρευνα που περιλαμβάνει χρόνια εργασίας, αποδεικνύει ότι οι εντυπωσιακές απόψεις σχετικά με την ψυχοπάθεια και στις οποίες βασίζοντας αυτά τα αφηγήματα είναι αντιπαραγωγικά και απλά λάθος.

Τι είναι πραγματικά η ψυχοπάθεια

Η ψυχοπάθεια είναι χαρακτηρισμένη από τους ψυχολόγους ως διαταραχή προσωπικότητας που καθορίζεται από έναν συνδυασμό ναρκισσισμού, ρηχών συναισθημάτων, απουσίας μετάνοιας ή ενοχής, αυθορμητισμού και εγκληματικότητας.

Περίπου το 1% του γενικού πληθυσμού πληροί τα διαγνωστικά κριτήρια της ψυχοπάθειας, συχνότητα που είναι περίπου διπλάσια από τη σχιζοφρένεια. Οι ακριβείς αιτίες της ψυχοπάθειας δεν έχουν ταυτοποιηθεί, αλλά οι περισσότεροι ακαδημαϊκοί καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι και τα γονίδια αλλά και το περιβάλλον είναι καθοριστικοί παράγοντες.

Η ψυχοπάθεια επιβάλλει υψηλό κόστος στα άτομα και στην κοινωνία σαν σύνολο. Οι άνθρωποι με ψυχοπάθεια εγκληματούν δύο με τρεις φορές περισσότερο συνολικά σε σύγκριση με άλλους που επιδεικνύουν αντικοινωνική συμπεριφορά και αντιστοιχούν περίπου στο 25% των φυλακισμένων. Επίσης προχωρούν σε νέα εγκλήματα μετά την αποφυλάκισή τους ή την εποπτεία τους σε πολύ υψηλότερο ποσοστό από άλλους τύπους εγκληματιών.

Οι συνάδελφοί μου και εγώ βρήκαμε ότι οι άνθρωποι με ψυχοπάθεια τείνουν να ξεκινήσουν τη χρήση ουσιών σε μικρότερη ηλικία και να δοκιμάζουν περισσότερα είδη ουσιών από άλλους. Επίσης υπάρχουν κάποιες αποδείξεις ότι οι άνθρωποι με ψυχοπάθεια τείνουν να μην ανταποκρίνονται καλά σε συμβατικές θεραπευτικές στρατηγικές.

Η πραγματικότητα είναι σημαντικά περισσότερο περίπλοκη και ενθαρρυντική από τα ζοφερά αφηγήματα των μέσων ενημέρωσης. Σε αντίθεση με τις περισσότερες αναπαραστάσεις, η ψυχοπάθεια δεν είναι συνώνυμη της βίας. Είναι αλήθεια ότι τα άτομα με ψυχοπάθεια είναι πιο πιθανό να προβούν σε βίαια εγκλήματα σε σχέση με άλλα άτομα χωρίς τη διαταραχή, αλλά η βίαιη συμπεριφορά δεν είναι προαπαιτούμενο για τη διάγνωση της ψυχοπάθειας.

Ορισμένοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι τα κύρια χαρακτηριστικά της ψυχοπάθειας είναι παρόντα σε άτομα που δεν επιδεικνύουν βίαιη συμπεριφορά αλλά που τείνουν προς παρορμητικές και ριψοκίνδυνες συμπεριφορές, εκμεταλλεύονται τους άλλους και δείχνουν μικρό ενδιαφέρον για τις επιπτώσεις των πράξεών τους. Αυτά τα χαρακτηριστικά μπορούν να παρατηρηθούν σε πολιτικούς, διευθύνοντες συμβούλους και οικονομολόγους.

Διαβάστε σχετικά: Η εποχή της ψυχοπάθειας

Τι λέει η επιστήμη σχετικά με την ψυχοπάθεια

Πολλές αστυνομικές εκπομπές, καθώς και πολλές ιστορίες που προβάλλονται στις ειδήσεις των μεγάλων καναλιών, συσχετίζουν την ψυχοπάθεια με την έλλειψη συναισθήματος και συγκεκριμένα φόβου ή μεταμέλειας. Αν ο χαρακτήρας στέκεται ήρεμος/η πάνω από ένα άψυχο σώμα ή έχει το κλασσικό «ψυχοπαθές έντονο βλέμμα», οι θεατές συνήθισαν να βλέπουν τους ανθρώπους με ψυχοπάθεια ως σχεδόν ρομποτικούς.

Η πεποίθηση ότι οι άνθρωποι με ψυχοπάθεια στερούνται συναισθημάτων είναι διαδεδομένη όχι μόνο μεταξύ των απλών ανθρώπων αλλά ακόμη και μεταξύ ψυχολόγων. Υπάρχει ένα στοιχείο αλήθειας εδώ: Σημαντικές έρευνες βρήκαν ότι άτομα με ψυχοπάθεια επιδεικνύουν μειωμένη ικανότητα να επεξεργαστούν συναισθήματα και να αναγνωρίζουν τα συναισθήματα των άλλων.

Αλλά οι συνάδελφοί μου και εγώ βρίσκουμε αποδείξεις ότι τα άτομα με ψυχοπάθεια στην πραγματικότητα μπορούν να αναγνωρίσουν και να βιώσουν συναισθήματα κάτω από τις κατάλληλες συνθήκες.

Στο εργαστήριό μου διεξάγουμε πειράματα που αποκαλύπτουν μια περίπλοκη σχέση μεταξύ ψυχοπάθειας και συναισθημάτων. Σε μία μελέτη, εξετάσαμε την υποτιθέμενη έλλειψη φόβου ατόμων με ψυχοπάθεια με τη χρήση μιας απλής εργαστηριακής εξέτασης.

Δείξαμε σε μια ομάδα συμμετεχόντων το γράμμα «ν» και χρωματιστά κουτιά σε μια οθόνη. Όταν έβλεπαν ένα κόκκινο κουτί σήμαινε ότι ο συμμετέχων μπορεί να δεχτεί ένα ηλεκτρικό σοκ και τα πράσινα κουτιά σήμαιναν ότι δεν θα δέχονταν σοκ. Συνεπώς το χρώμα του κουτιού σηματοδοτούσε απειλή. Ενημερωτικά, τα σοκ δεν είναι επιβλαβή, απλά ελαφρώς άβολα και η μελέτη είχε λάβει έγκριση από τις κατάλληλες επιτροπές επιθεώρησης προστασίας ανθρωπίνων συμμετεχόντων.

Σε κάποιες δοκιμές, ζητήσαμε από τον συμμετέχοντα να μας πει το χρώμα του κουτιού (αναγκάζοντάς τους να εστιάσουν στην απειλή). Σε άλλες δοκιμές, ζητήσαμε από τον συμμετέχοντα να μας πει αν ήταν κεφαλαία τα γράμματα ή μικρά (επιβάλλοντάς του να εστιάσει στην έλλειψη απειλής), αν και το κουτί εμφανιζόταν ακόμη.

Μπορούσαμε να δούμε ότι τα άτομα με ψυχοπάθεια επιδείκνυαν αντιδράσεις φόβου με βάση τις σωματικές και εγκεφαλικές τους αντιδράσεις όταν έπρεπε να εστιάσουν στην απειλή σοκ. Παρόλα αυτά, έδειξαν έλλειψη σε αντιδράσεις φόβου όταν έπρεπε να μας πουν αν ήταν κεφαλαία τα γράμματα ή μικρά και το κουτί ήταν δευτερεύον στην εξέταση.

Προφανώς, τα άτομα με ψυχοπάθεια είναι ικανά να βιώσουν συναισθήματα, απλά έχουν μια ασθενή συναισθηματική αντίδραση όταν η προσοχή τους στρέφεται σε κάτι άλλο. Αυτή είναι μια ακραία εκδοχή του είδους της επεξεργασίας που όλοι κάνουμε. Σε συνηθισμένες λήψεις αποφάσεων, σπάνια εστιάζουμε ρητά στο συναίσθημα.

Μάλλον, χρησιμοποιούμε τις συναισθηματικές πληροφορίες ως παρασκηνιακές λεπτομέρειες που οδηγούν τις αποφάσεις μας. Η συνέπεια είναι ότι τα άτομα με ψυχοπάθεια έχουν ένα είδος νοητικής μυωπίας. Τα συναισθήματα είναι εκεί, αλλά αγνοούνται αν παρεμβαίνουν στην επίτευξη ενός στόχου.

Οι έρευνες αποκάλυψαν επιπρόσθετες ενδείξεις ότι τα άτομα με ψυχοπάθεια είναι ικανά να βιώσουν και να αναγνωρίσουν συναισθήματα στο πλαίσιο της παρατήρησης συναισθηματικών σκηνών ή προσώπων, τον πόνο των άλλων και εμπειρίες μετάνοιας. Εδώ, επίσης, τα άτομα με ψυχοπάθεια είναι ικανά να επεξεργαστούν το συναίσθημα όταν εστιάζουν στο συναίσθημα, αλλά επιδεικνύουν ελλείμματα όταν το συναίσθημα είναι δύσκολο να εντοπιστεί ή είναι δευτερεύον για τον στόχο τους.

Πολλές μελέτες έχουν δείξει ότι τα άτομα με ψυχοπάθεια είναι εξαιρετικά στη χρήση πληροφοριών και στη ρύθμιση της συμπεριφοράς τους αν σχετίζεται άμεσα με τον στόχο τους, για παράδειγμα, μπορούν να συμπεριφερθούν γοητευτικά και να αγνοήσουν τα συναισθήματα προκειμένου να εξαπατήσουν κάποιον.

Αλλά όταν οι πληροφορίες βρίσκονται πέρα από την άμεση εστίαση της προσοχής, συχνά εμφανίζουν παρορμητική συμπεριφορά (όπως να παραιτηθούν από μια εργασία χωρίς να έχουν βρει άλλη) και αδιανόητες αποφάσεις (όπως να επιζητούν δημοσιότητα για κάποιο έγκλημα ενώ καταζητούνται από την αστυνομία).

Δυσκολεύονται να επεξεργαστούν τα συναισθήματα, αλλά σε αντιδιαστολή με τους κοινούς χαρακτήρες στην τηλεόραση, δεν είναι εγγενώς στυγνοί. Η εικόνα του ατρόμητου δολοφόνου βασίζεται σε μια ξεπερασμένη επιστημονική αντίληψη της ψυχοπάθειας. Αντιθέτως, φαίνεται ότι οι άνθρωποι με ψυχοπάθεια μπορούν να επεξεργαστούν τα συναισθήματα, οι συναισθηματικές πληροφορίες απλώς καταπνίγονται από την εστίαση στους στόχους.

Όλοι μπορούν να αλλάξουν

Μια από τις πλέον καταστροφικές λογικές πλάνες σχετικά με την ψυχοπάθεια, στη μυθοπλασία, στις ειδήσεις και σε κάποια παλιά επιστημονικά άρθρα είναι ότι είναι μόνιμη, αμετάβλητη κατάσταση. Αυτή η ιδέα ενισχύει την πανίσχυρη αλληγορία του καλού έναντι του κακού, αλλά οι τελευταίες έρευνες λένε μια αρκετά διαφορετική ιστορία.

Τα χαρακτηριστικά της ψυχοπάθειας εξασθενούν από τη φύση τους με τον καιρό για πολλούς νέους ανθρώπους, ξεκινώντας από τα τελευταία χρόνια της εφηβείας ως την ενηλικίωση. Ο Σάμιουελ Χόουζ, ψυχολόγος στο Διεθνές Πανεπιστήμιο της Φλόριδα και οι συνεργάτες του εντόπισαν περισσότερα από 1.000 άτομα από την παιδική ηλικία ως την ενηλικίωση, μετρώντας επανειλημμένως τα χαρακτηριστικά τους στην ψυχοπάθεια.

Αν και μια μικρή ομάδα έδειξε επίμονα υψηλά επίπεδα χαρακτηριστικών ψυχοπάθειας, περισσότερα από τα μισά αγόρια που αρχικά είχαν υψηλά επίπεδα αυτών των χαρακτηριστικών είχαν καθοδική τάση με τον χρόνο και δεν τα παρουσίαζαν πλέον αργότερα στην εφηβεία.

Με την κατάλληλη παρέμβαση, οι προοπτικές για βελτίωση γίνονται καλύτερες. Βλέπουμε ότι οι νέοι με χαρακτηριστικά ψυχοπάθειας και οι ενήλικες με ψυχοπάθεια μπορούν να αλλάξουν και να ανταποκριθούν σε θεραπείες που είναι φτιαγμένες στις ανάγκες τους.

Πολλές μελέτες έχουν δείξει την αποτελεσματικότητα συγκεκριμένων θεραπειών που σχεδιάστηκαν για να βοηθήσουν τους νέους να μάθουν να εντοπίζουν και να ανταποκρίνονται στα συναισθήματα. Παρεμβάσεις στους γονείς που εστιάζουν στην ενίσχυση της συναισθηματικής ζεστασιάς του φροντιστή και στη βοήθεια προς τους νέους να εντοπίσουν τα συναισθήματά τους δείχνει να μειώνει τα συμπτώματα και την προβληματική συμπεριφορά.

Η συμπεριφορά των ατόμων με ψυχοπάθεια είναι συναρπαστική, τόσο που δεν χρειάζεται να εμπλουτίζεται στον βωμό των εντυπωσιακών σεναρίων. Θα πρέπει να δουλέψουμε περισσότερο για να βοηθήσουμε τα άτομα με ψυχοπάθεια έτσι ώστε να μπορούν να παρατηρήσουν περισσότερες πληροφορίες στο περιβάλλον τους και να χρησιμοποιήσουν περισσότερες από τις συναισθηματικές τους εμπειρίες. Η μαζική κουλτούρα μπορεί να βοηθήσει αντί να παρεμποδίσει αυτούς τους στόχους.