Το στρες μπορεί να εμφανιστεί με δύο μορφές: ως άμεση αντίδραση σε μια απειλή ή ως μια παρατεταμένη κατάσταση που επιβάλλεται από εξωτερικές πιέσεις ή εσωτερικούς συναισθηματικούς παράγοντες. Και ενώ το οξύ στρες είναι μια αντίδραση απαραίτητη, η οποία βοηθά στη διατήρηση της σωματικής και ψυχικής ακεραιότητάς μας, το χρόνιο στρες, συνεχές και χωρίς εκτόνωση, υπονομεύει και τις δύο.
Η κατανόηση του στρες και του μηχανισμού του μπορεί να μας προσφέρει μια πιο σωστή εκτίμηση για το πώς η ενότητα σώματος-μυαλού μπορεί να λειτουργήσει σε πραγματικό χρόνο και σε πραγματικό ιστό. Όπως η ξαδέρφη του, η αντίδραση στον πόνο, το στρες είναι μια αναγκαστική λειτουργία επιβίωσης για οποιοδήποτε ζωντανό πλάσμα.
Όταν ενεργοποιηθεί, ο μηχανισμός του στρες μάς δίνει αμέσως τη δύναμη να αντιμετωπίσουμε καταπρόσωπο ή να αποφύγουμε τις απειλές προς την ύπαρξή μας ή προς την ύπαρξη ή την ευημερία εκείνων για τους οποίους νοιαζόμαστε. Είναι μια εντυπωσιακή εκδήλωση όλου του σώματος, στην οποία συμμετέχει κάθε όργανο και κάθε σύστημα.
Το στρες μπορεί να εμφανιστεί με δύο μορφές: ως άμεση αντίδραση σε μια απειλή ή ως μια παρατεταμένη κατάσταση που επιβάλλεται από εξωτερικές πιέσεις ή εσωτερικούς συναισθηματικούς παράγοντες. Και ενώ το οξύ στρες είναι μια αντίδραση απαραίτητη, η οποία βοηθά στη διατήρηση της σωματικής και ψυχικής ακεραιότητάς μας, το χρόνιο στρες, συνεχές και χωρίς εκτόνωση, υπονομεύει και τις δύο.
Ο περιστασιακός θυμός, για παράδειγμα, είναι μια περίπτωση οξέος στρες, το οποίο επιστρατεύεται για έναν θετικό σκοπό – σκεφτείτε την αυτοάμυνα ή τις περιστάσεις όπου θέλετε να θέσετε όρια στις διαπροσωπικές σχέσεις. Μας κρατάει σε μεγαλύτερη εγρήγορση όσον αφορά το μυαλό, πιο γρήγορους και πιο δυνατούς όσον αφορά το σώμα. Ο χρόνιος θυμός, αντιθέτως, πλημμυρίζει το σύστημα με ορμόνες του στρες πολύ καιρό μετά την ενδεδειγμένη στιγμή. Με την πάροδο του χρόνου, ένα τέτοιο πλεόνασμα ορμονών, όπως κι αν έχει προκύψει, μπορεί να:
- μας προκαλέσει άγχος ή κατάθλιψη.
- καταστείλει το ανοσοποιητικό σύστημα.
- δημιουργήσει φλεγμονές.
- προκαλέσει στενώσεις στα αιμοφόρα αγγεία, αυξάνοντας τις πιθανότητες για αγγειακές παθήσεις.
- αυξήσει τον κίνδυνο ανάπτυξης καρκίνου.
- εξασθενίσει τα οστά.
- μας κάνει ανθεκτικούς στη δική μας ινσουλίνη, συμπεριλαμβανομένου και του διαβήτη.
- συνεισφέρει στην κοιλιακή παχυσαρκία, ανεβάζοντας τον κίνδυνο καρδιαγγειακών προβλημάτων και προβλημάτων στον μεταβολισμό.
- προκαλέσει βλάβες σε βασικά γνωστικά και συναισθηματικά κυκλώματα στον εγκέφαλο.
- αυξήσει την αρτηριακή πίεση και τις θρομβώσεις, αυξάνοντας έτσι τον κίνδυνο εμφράγματος και εγκεφαλικού.
Το κέντρο του συστήματος του σώματός μας το οποίο είναι αρμόδιο για τη διαχείριση του στρες ομαλά και με οικονομία ονομάζεται ≪άξονας υποθαλάμου υπόφυσης επινεφριδίων≫ (άξονας HPA). Περιγράφει τα μονοπάτια και τους βρόχους ανατροφοδότησης που συνδέουν τον υποθάλαμο –τη μικρή, σημαντική περιοχή στο κέντρο του εγκεφάλου μας, της οποίας ο ρόλος είναι να κρατά το σώμα μας σε υγιή, ισορροπημένη κατάσταση– με την υπόφυση, που βρίσκεται στην κορυφή του εγκεφαλικού στελέχους μας, και τον αδένα των επινεφριδίων, ο οποίος βρίσκεται στην κορυφή των νεφρών μας. Φανταστείτε μια πολυσύχναστη λεωφόρο, η οποία συνδέει τρία μεγάλα αστικά κέντρα, με ένα σωρό ράμπες, εξόδους και κόμβους, και θα αρχίσετε να καταλαβαίνετε τι εννοώ.
Μολονότι το είδος μας μπορεί να επιβιώσει σε ευρεία ποικιλία εξωτερικών περιβαλλόντων –πολύ περισσότερο από σχεδόν οποιοδήποτε άλλο ζώο–, το εσωτερικό μας περιβάλλον πρέπει να μένει εντός ενός σχετικά περιορισμένου εύρους φυσιολογικών καταστάσεων. Η θερμοκρασία μας, η οξύτητα και η πίεση του αίματός μας, ο σφυγμός μας, καθώς και άλλοι βιολογικοί δείκτες επιβάλλεται από τη φύση να μένουν εντός συγκεκριμένων και μη διαπραγματεύσιμων ορίων – ειδάλλως είμαστε καταδικασμένοι σε θάνατο.
Ο καταξιωμένος Αμερικανός ερευνητής του στρες Μπρους Μακιούαν* έκανε δημοφιλή τη λέξη ≪αλλόσταση≫ για να περιγράψει την απόπειρα του σώματος να διατηρήσει μια εσωτερική ισορροπία σε μεταβολές συνθηκών. Ο όρος είναι ένας συνδυασμός των ελληνικών λέξεων άλλος, για τη ≪μεταβλητή≫, και στάση, για το ≪στέκομαι≫ ή ≪σταματώ≫. έτσι, έχουμε κάτι σαν ≪μένοντας ίδιοι εν μέσω αλλαγών≫.
Δεν μπορούμε χωρίς αυτό, οπότε το σώμα μας θα κάνει τα αδύνατα δυνατά για να το διατηρήσει – σε σημείο, μάλιστα, μακροχρόνιας φθοράς, αν το στρες δεν υποχωρήσει. Μια τέτοια πίεση στον ρυθμιστικό μηχανισμό του σώματός μας, την οποία ο Μακιούαν ονομάζει ≪αλλοστατικό φορτίο≫, οδηγεί σε υπερβολική και παρατεταμένη απελευθέρωση των ορμονών του στρες, της αδρεναλίνης και της κορτιζόλης, σε νευρική ένταση, δυσλειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος και, σε πολλές περιπτώσεις, εξάντληση του ίδιου του μηχανισμού του στρες.
Τώρα γνωρίζουμε ότι η υποδομή του άξονα HPA διαμορφώνεται νωρίς στη ζωή, ξεκινώντας από τη μήτρα, για να συνεχιστεί σε όλη την πρώιμη παιδική ηλικία. Το στρες ή η κακοποίηση στα οποία υποβάλλεται κανείς σε αυτή την ευαίσθητη χρονική περίοδο μπορεί να παραμορφώσουν τον μηχανισμό ορμονών του στρες για ολόκληρη τη ζωή του. Επανειλημμένως βλέπουμε ότι θεωρητικώς άυλα ≪μη πράγματα≫, όπως τα συναισθήματα, έχουν υλικές επιπτώσεις, αναμφισβήτητα και αποφασιστικά.
Περιορίζοντας το στρες, όποτε αυτό είναι δυνατόν, δίνοντας προσοχή στα συναισθήματά μας, φανερά ή καταπιεσμένα, και φροντίζοντας την ψυχική μας ευεξία έχουμε σημαντικά αποτελέσματα στη σωματική υγεία – αυτό, ενστικτωδώς, είναι αυτονόητο για πολλούς ανθρώπους. Εντούτοις, παρ’ όλη την καταπληκτική εμπειρογνωμοσύνη στη φυσιολογία και την τεχνική εξειδίκευση, οι γιατροί σε μεγάλο βαθμό δεν εισάγονται κατά την εκπαίδευσή τους στον κόσμο της αρχαίας σοφίας και στην καινούρια επιστήμη της ενότητας σώματος και μυαλού.
Οι επαγγελματίες του ιατρικού κλάδου συνήθως κάνουν ελάχιστα προκειμένου να προτρέψουν –μέχρι και αντίσταση ενδέχεται να προβάλουν σε μια τέτοια προσέγγιση– τους ανθρώπους να εμπιστευτούν τη διαίσθησή τους, η οποία έχει την τάση να συνδυάζει σήματα που προέρχονται τόσο από το μυαλό όσο και από το σώμα.
Το κείμενο αποτελεί απόσπασμα από το βιβλίο O μύθος του φυσιολογικού του Gabor Maté, το οποίο κυκλοφορεί από την Key Books σε όλα τα βιβλιοπωλεία.
