Τι είναι το άγχος υγείας και ποιες συμπεριφορές συνδέονται με αυτό; Γιατί κάποιες φορές προκαλεί έντονα και επίμονα σωματικά προβλήματα τα οποία ενισχύουν την πεποίθηση του ατόμου ότι πάσχει από κάποια σοβαρή νόσο; Ποιοι ψυχολογικοί παράγοντες βρίσκονται πίσω από την εμφάνισή του; Και τέλος, τι μπορούμε να κάνουμε για να το ξεπεράσουμε και να αποκτήσουμε ξανά μια πιο ελεύθερη και χαρούμενη ζωή;
Ως ένα βαθμό, θα λέγαμε ότι μια ήπια και περιστασιακή ανησυχία γύρω από την υγεία μας έχει συνήθως θετικό αντίκτυπο στην ζωή μας, αφού μπορεί να μας ωθήσει να προσέξουμε περισσότερο τον εαυτό μας μέσω της κατάλληλης διατροφής, των τακτικών ιατρικών check-ups και της συστηματικής άσκησης.
Σε κάποιες περιπτώσεις όμως (π.χ. κατά τη διάρκεια μιας πανδημικής κρίσης ή μετά από μια νέα διάγνωση, ένα απειλητικό για την ζωή ατύχημα ή την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου), η ανησυχία γύρω από την υγεία μπορεί να αυξηθεί δραματικά με αποτέλεσμα να επηρεάσει αρνητικά την καθημερινή μας λειτουργικότητα και να μην μας επιτρέπει να μένουμε εστιασμένοι στο παρόν. Αυτές οι περιπτώσεις είναι συνήθως οι αφορμές και όχι οι πραγματικές αιτίες πίσω από την ξαφνική έξαρση των ανήσυχων σκέψεων που αφορούν την υγεία.
Αρκετές φορές, αυτή η έντονη ανησυχία συνοδεύεται από σωματικούς πόνους ή/και άλλες σωματικές δυσκολίες που μπορεί να εκδηλώνονται στο γαστρεντερικό (π.χ. στομαχόπονοι), στο καρδιαγγειακό (π.χ. υπέρταση), στο αναπνευστικό (π.χ. δύσπνοια) ή/και στο γνωστικό-αντιληπτικό σύστημα (θόλωση σκέψης, όρασης, απώλεια ακοής ή συνείδησης).
Η εμφάνιση σωματικών συμπτωμάτων χωρίς κάποια παθολογική αιτία μπερδεύει ακόμα περισσότερο το άτομο για την κατάσταση της υγείας του εντείνοντας τις ανήσυχες σκέψεις του και την ένταση των σωματικών δυσκολιών του με συνέπεια να εγκλωβίζεται σε έναν φαύλο κύκλο αυτο-βασανισμού χωρίς διέξοδο.
Τι είναι όμως το άγχος υγείας και ποιες συμπεριφορές συνδέονται με αυτό; Γιατί κάποιες φορές προκαλεί έντονα και επίμονα σωματικά προβλήματα τα οποία ενισχύουν την πεποίθηση του ατόμου ότι πάσχει από κάποια σοβαρή νόσο; Ποιοι ψυχολογικοί παράγοντες βρίσκονται πίσω από την εμφάνισή του; Και τέλος, τι μπορούμε να κάνουμε για να το ξεπεράσουμε και να αποκτήσουμε ξανά μια πιο ελεύθερη και χαρούμενη ζωή;
Τι είναι το Άγχος Υγείας;
Το Άγχος Υγείας ή η Υποχονδρίαση είναι ένας όρος που περιγράφει είτε τον φόβο ενός ατόμου ότι θα αναπτύξει μια σοβαρή σωματική ασθένεια, είτε την ακλόνητη πεποίθησή του ότι πάσχει από μια σοβαρή ασθένεια παρά τις ιατρικές διαβεβαιώσεις για το αντίθετο. Κάποιες από τις πιο κοινά εμφανιζόμενες συμπεριφορές που συνδέονται με το άγχος υγείας είναι οι ακόλουθες:
- Διαρκής αναζήτηση καθησυχασμού από τα κοντινά πρόσωπα και το ιατρικό προσωπικό ότι δεν πάσχουμε από κάποια σοβαρή σωματική ασθένεια. Τα καθησυχαστικά λόγια των άλλων όμως, προσφέρουν μόνο μια προσωρινή ανακούφιση και τις περισσότερες φορές μας εγκλωβίζουν ακόμα περισσότερο στον φαύλο κύκλο της ανησυχίας.
- Διαρκής ενασχόληση με την υγεία μας. Η αναζήτηση πληροφοριών στο ίντερνετ, οι συχνές ιατρικές εξετάσεις και η αυτο-εξέταση εντείνουν μακροπρόθεσμα το άγχος που εκδηλώνεται στο σώμα με διάφορους πόνους (κυρίως στο κεφάλι, στο στήθος, στην πλάτη, στην μέση, στα άκρα, στο στομάχι) ή καθιστά τους υπάρχοντες λιγότερο ανεκτούς. Όταν το άγχος γίνει υψηλό και πιεστικό, μπορεί έπειτα να νιώθουμε αδύναμοι και άτονοι.
- Αυξημένη εστίαση στις σωματικές ενοχλήσεις. Η συνεχής παρατήρηση και ο έλεγχος των σωματικών συμπτωμάτων για οποιαδήποτε μικρή αλλαγή στη σοβαρότητα ή την ένταση τους, αυξάνει την ανησυχία μας, παρέχει λίγες χρήσιμες πληροφορίες (καθώς είναι φυσιολογικό να διαφοροποιείται η αίσθηση του σώματός μας μέσα στην μέρα) και χειροτερεύει τα συμπτώματα.
- Εξάρτηση από συνταγογραφούμενα φάρμακα για την ανακούφιση των σωματικών συμπτωμάτων τα οποία παραμένουν λόγω της απουσίας κάποιας παθολογικής αιτίας.
- Τάση προς απομόνωση. Η απομάκρυνση από τα κοντινά πρόσωπα και η αποφυγή επαγγελματικών ή κοινωνικών δραστηριοτήτων εντείνει το αίσθημα της μοναξιάς και της θλίψης.
Πως το μυαλό επηρεάζει το σώμα;
Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, οι νευρο-επιστήμονες έχουν ανακαλύψει ότι υπάρχουν νευρώνες και γλοία (είδος εγκεφαλικών κυττάρων) σε πολλά μέρη του σώματός μας, όχι μόνο στον εγκέφαλό μας. Συγκεκριμένα, έχουν βρεθεί υψηλές συγκεντρώσεις νευρώνων και γλοιακών κυττάρων κυρίως στο έντερο και γύρω από την καρδιά. Κατά μία έννοια λοιπόν, θα λέγαμε ότι ο εγκέφαλος βρίσκεται και στο υπόλοιπο σώμα, όχι μόνο στο κρανίο μας!
Ο πιο προφανής και εμπειρικά διαπιστωμένος τρόπος για να καταλάβουμε τη διασύνδεση μεταξύ μυαλού και σώματος είναι η παρατήρηση μιας φυσιολογικής και καθημερινής νευρο-χημικής και ορμονικής αντίδρασης του σώματος – του άγχους – η οποία είναι κοινή τόσο στους ανθρώπους όσο και στα ζώα.
Για παράδειγμα, όταν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια εξωτερική απειλή, ο μηχανισμός του άγχους ενεργοποιείται και πυροδοτεί ακούσια κάποιες νευρο-φυσιολογικές αλλαγές που επηρεάζουν την καρδιά, τους πνεύμονες και το μυϊκό σύστημα προσωρινά ώστε να γεμίσει το σώμα με δύναμη και να ανταπεξέλθει στην απειλητική συνθήκη, είτε φεύγοντας μακριά από αυτή, είτε αντιμετωπίζοντάς την άμεσα και ενεργητικά.
Σε κάποιες περιπτώσεις όμως, όταν το άτομο έχει υποστεί σοβαρούς ψυχικούς τραυματισμούς (απώλειες, παραμέληση, κακοποίηση κτλ.) στην βρεφική-παιδική ηλικία, το άγχος είναι χρόνιο, επίμονο και δεν πυροδοτείται με την παρουσία κάποιας εξωτερικής απειλής, αλλά από εσωτερικές διεργασίες (συναισθήματα/παρορμήσεις) που δεν γίνονται συνειδητά αντιληπτές.
Κάθε φορά που κινητοποιούνται λοιπόν αυτά τα ανεπεξέργαστα συναισθήματα/παρορμήσεις, το άτομο χρησιμοποιεί χωρίς να το καταλαβαίνει κάποιες άμυνες. Υπο το πρίσμα της μιας ψυχοδυναμικής οπτικής, το άγχος υγείας είναι μια μορφή ασυνείδητης άμυνας η οποία εκδηλώνεται κυρίως με μηρυκασμό (π.χ. επαναλαμβανόμενες σκέψεις νόσησης από μια ασθένεια, απώλειας της υγείας ή ακόμα και της ζωής) ο οποίος κάνει το άτομο ολοένα πιο αγχωμένο και καταθλιπτικό.
Φανταστείτε πως θα νιώθατε αν είχατε συνεχώς στο αυτί σας μια φωνή που θα σας ψιθύριζε «πρόκειται να πάθεις καρκίνο», «θα πεθάνεις», «θα τρελαθείς» «δεν θα προλάβεις να χαρείς την ζωή σου», «θα χάσεις την υγεία σου και τους αγαπημένους σου ανθρώπους» κτλ. Οι μηρυκαστικές σκέψεις είναι κομμάτι ενός ισχυρού αυτο-τιμωρητικού συστήματος που λειτουργεί σαμποτάροντας διαρκώς τις προσπάθειες του ατόμου να ανακουφιστεί από το άγχος υγείας.
Αυτό το αυτό-τιμωρητικό σύστημα γίνεται ολοένα πιο αυστηρό και σκληρό κάθε φορά που κινητοποιούνται απαγορευμένα συναισθήματα και παρορμήσεις με σκοπό να τα ελέγξει και να τα στείλει ξανά στο πίσω μέρος του μυαλού μας, στο ασυνείδητο.
Καθώς αυτά τα συναισθήματα λαμβάνονται συνήθως ως επιθετικά προς τους άλλους, δεν ελέγχονται μόνο από την αυτο-τιμωρητική μας πλευρά προκειμένου να σταλούν πίσω στο ασυνείδητο, αλλά στρέφονται και κατά του εαυτού προκαλώντας σωματικούς πόνους που στην συνέχεια ερμηνεύονται από το άτομο ως αποδείξεις για την ύπαρξη κάποιας σοβαρής σωματικής νόσου.
Μετά την παραπάνω ερμηνεία, οι πόνοι χειροτερεύουν, το άτομο είναι πεπεισμένο ότι δεν θα καταφέρει να απαλλαγεί ποτέ από αυτούς και βυθίζεται ακόμα περισσότερο στην απόγνωση και την απελπισία, χάνοντας κάθε ελπίδα για καλυτέρευση της κατάστασής του.
Θέλει το άτομο επίτηδες να πονάει τον εαυτό τουΞέρει καν ότι το κάνειΕίναι οι σωματικοί πόνοι μόνο στο μυαλό τουΘέλει να συνεχίζει να βασανίζει τον εαυτό τουμαθαίνει για πρώτη φορά να τιμωρεί τον εαυτό του;
Διαβάστε σχετικά: 6 συναισθηματικές επιπτώσεις του άγχους στην καθημερινή ζωή
Η άμυνα της ενδοβολής και της σωματοποίησης
Όπως είδαμε, όταν κάποια συναισθήματα είναι τρομακτικά, συγκρουόμενα ή θεωρούνται μη επιτρεπτά από το άτομο δημιουργούν ασυνείδητο άγχος και αμυντικούς μηχανισμούς που δρουν για να το σκεπάσουν και να μειώσουν αυτό το άγχος. Αυτή είναι συνήθως η κατεύθυνση που παίρνουν τα συναισθήματα σε παιδιά κακοποιημένα, εγκαταλελειμμένα ή παραμελημένα από τα αγαπημένα τους πρόσωπα, τα οποία έχουν συναισθήματα αγάπης ανακατεμένα με οργή και ενοχές για την οργή απέναντι σε αυτά τα πρόσωπα.
Όταν αυτά τα μικτά συναισθήματα είναι ασυνείδητα, το επακόλουθο άγχος και οι άμυνες που χρησιμοποιεί το άτομο για να τα αντιμετωπίσει, είναι επίσης εκτός επίγνωσης. Στην περίπτωση ενός ατόμου που έχει άγχος υγείας, η οργή ή ο θυμός στρέφονται προς τον εαυτό και μετατρέπονται σε σωματικά συμπτώματα με σκοπό την προστασία των άλλων και την επιβολή μιας μορφής αυτό-τιμωρίας για το ότι το άτομο κουβαλά μέσα του από παιδί αυτά τα συναισθήματα.
Έτσι, το παιδί αναπτύσσει την άμυνα της στροφής του θυμού προς τα μέσα για να μην πληγώσει/απομακρύνει/στεναχωρήσει τα αγαπημένα πρόσωπα από τα οποία εξαρτάται η βιολογική και συναισθηματική «επιβίωσή» του. Ως ενήλικας πλέον, είναι επιρρεπής σε σωματικές ενοχλήσεις, συμπεριλαμβανομένου του κοιλιακού πόνου, του πονοκεφάλου, της ατονίας ή της αδυναμίας καθώς και σε ψυχικές καταστάσεις όπως η κατάθλιψη και το χρόνιο άγχος.
Όταν μεταγενέστερα γεγονότα της ζωής εγείρουν ξανά την απειλή του συναισθηματικού πόνου ή/και της κακοποίησης, η οργή πριν στραφεί πάλι προς τα μέσα, πυροδοτεί ακαριαία οξύ άγχος και έπειτα όταν το άγχος γίνει πολύ πιεστικό εμφανίζονται σωματικοί πόνοι σε όλο το σώμα ή σε συγκεκριμένα σημεία τα οποία μπορεί να είναι σταθερά ή να αλλάζουν κάθε φορά.
Παρόλο που οι άμυνες της στροφής του θυμού προς τον εαυτό (ενδοβολή) και της σωματοποίησης είχαν ένα όφελος για το συναισθηματικό ανώριμο μυαλό του παιδιού, καθώς τότε πίστευε ότι με αυτόν τον τρόπο προστάτευε τον φροντιστή και τον κρατούσε κοντά του, για τον ενήλικα πλέον που πάσχει από ένα μεγάλο εύρος σωματικών συμπτωμάτων λόγω της ασυνείδητης προσπάθειάς του να ελέγξει αυτά τα απαγορευμένα συναισθήματα/παρορμήσεις, έχουν σημαντικό κόστος. Ποιοι άλλοι ψυχολογικοί παράγοντες όμως που ανάγονται στην παιδική ηλικία είναι υπεύθυνοι για το άγχος υγείας που εκδηλώνεται στην ενήλικη ζωή;
Το Άγχος Υγείας ως ανάγκη για προσοχή
Στον κόσμο των ενηλίκων, το να ζητάμε προσοχή από τους άλλους έχει συνήθως αρνητική χροιά και κατακρίνεται. Αν δούμε την αναζήτηση προσοχής ως μια από τις πιο βασικές συναισθηματικές ανάγκες ενός παιδιού όμως, καταλαβαίνουμε ότι είναι εγγεγραμμένη στο DNA μας!
Υπάρχουν παιδιά που μεγάλωσαν σε οικογενειακά περιβάλλοντα στα οποία οι συναισθηματικές ανάγκες τους για φροντίδα και προσοχή από τους άλλους δεν ικανοποιήθηκαν ποτέ πλήρως. Έτσι, μπορεί να έμαθαν ασυνείδητα ότι τα συνεχή παράπονα για σωματικές ενοχλήσεις είναι ένας τρόπος με τον οποίο μπορούν να λάβουν το νοιάξιμο και την προσοχή των άλλων.
Οι σωματικές εκδηλώσεις του άγχους συνεχίζουν να είναι πραγματικές και να προκαλούν δυσφορία στον ενήλικα. Ωστόσο, μένοντας στον ρόλο του «ασθενή», ασυνείδητα προσπαθεί να καλύψει τις συναισθηματικές του ανάγκες για φροντίδα και προσοχή που στερήθηκε ως παιδί.
Το λυπηρό γεγονός είναι ότι ακόμα και όταν λαμβάνουμε προσοχή από τους άλλους για τα σωματικά προβλήματα που έχουμε, δεν νιώθουμε πραγματικά ότι παίρνουμε τη συναισθηματικά συντονισμένη φροντίδα και ενσυναίσθηση που χρειαζόμαστε με αποτέλεσμα να τους πιέζουμε ακόμα περισσότερο να μας προσέξουν, εκείνοι να κουράζονται και εν τέλει να απομακρύνονται.
Το Άγχος Υγείας ως τρόπος επικοινωνίας του παιδιού
Πολλοί από εμάς, μεγαλώνουμε και μαθαίνουμε να μιλάμε μόνο για τις απτές δυσκολίες που μας απασχολούν, όπως είναι οι σωματικοί πόνοι και οι ενοχλήσεις που αφορούν την σωματική μας υγεία. Ίσως να μην είχαμε κανέναν να μας μάθει μέσα από το παράδειγμά του τη γλώσσα που χρειάζεται για να περιγράψουμε τα συναισθήματα και όσα βιώνουμε σε ενδοψυχικό επίπεδο.
Επίσης, μπορεί να μην είχαμε κανέναν για να μας ακούσει προσεκτικά όταν προσπαθούσαμε να εκφράσουμε με λόγια όσα σκεφτόμασταν και αισθανόμασταν. Έτσι, ενώ έχουμε μάθει να εκφράζουμε όσα μας ενοχλούν γύρω από τις σωματική μας υγεία, δυσκολευόμαστε απείρως περισσότερο να μεταφέρουμε τις μεταβαλλόμενες συναισθηματικές μας εμπειρίες χρησιμοποιώντας λέξεις.
Όταν δεν έχουμε το λεξιλόγιο για να περιγράψουμε με ακρίβεια μια εσωτερική εμπειρία, επηρεάζεται καταλυτικά ο τρόπος με τον οποίο την ενσωματώνουμε νοητικά και συναισθηματικά στα υπόλοιπα βιώματά μας ώστε να εξάγουμε ένα προσωπικό νόημα από αυτή.
Ακόμα, περιορίζεται ο τρόπος με τον οποίο την επικοινωνούμε και την μοιραζόμαστε με τους άλλους με αποτέλεσμα να χάνεται ένα σημαντικό κομμάτι ανθρώπινης σύνδεσης και επαφής. Ως εκ τούτου, το αίσθημα της μοναξιάς και της αποξένωσης από τους άλλους αυξάνεται επειδή ως κοινωνικά όντα έχουμε μια έντονη εγγενή ανάγκη να επικοινωνούμε τις εμπειρίες μας ο ένας στον άλλο.
Πέρα από τον «συναισθηματικό αναλφαβητισμό» όμως ο οποίος διαπερνά την ελληνική οικογένεια, υπάρχουν οικογενειακά περιβάλλοντα όπου επιτρέπεται να είναι το παιδί σωματικά άρρωστο, αλλά απαγορεύεται να εκφράζει συναισθήματα ή σκέψεις που ενοχλούν τα υπόλοιπα μέλη που έχουν κυρίαρχο ρόλο.
Το παιδί λοιπόν μπορεί να αναπτύξει άγχος υγείας σε αυτήν την κατάσταση, γιατί οι πραγματικές του σκέψεις και τα συναισθήματά του πρέπει να καταπιεστούν και να κρυφτούν για να μην θυμώσουν/στεναχωρήσουν/πληγώσουν τους φροντιστές του.
Το Άγχος Υγείας ως άμυνα απέναντι στα θετικά συναισθήματα
Για κάποιους ανθρώπους, το άγχος υγείας είναι μια ασπίδα προστασίας απέναντι στη βίωση θετικών συναισθημάτων, σαν να μην τα αξίζουν ή να μην έχουν δικαίωμα να τα νιώσουν. Πολλοί από εμάς, μεγαλώσαμε με την πεποίθηση ότι «δεν πρέπει να νιώθουμε καλά», ίσως γιατί αν το επιτρέψουμε στο εαυτό μας, πρόκειται να συμβεί κάποιο καταστροφικό γεγονός και να μας το «χαλάσει».
Πίσω από αυτήν την πεποίθηση, υπάρχουν έντονες ασυνείδητες ενοχές, ίσως επειδή μεγαλώσαμε με έναν καταθλιπτικό ή δυσλειτουργικό γονέα, δίπλα στον οποίο το να νιώθαμε καλά ορισμένες φορές, σήμαινε ότι τον εγκαταλείπαμε.
*Απαγορεύεται ρητώς η αναπαραγωγή χωρίς προηγούμενη άδεια των υπευθύνων της ιστοσελίδας*
