Η εκπληκτική επίδραση του Placebo στη θεραπεία

Ο όρος “επίδραση placebo” (placebo effect) περιγράφει το πώς οι πεποιθήσεις μας για την αποτελεσματικότητα μιας αδρανούς θεραπείας μπορούν να οδηγήσουν σε εμφανή οφέλη για την υγεία μας.

H επίδραση του Placebo (εικονικού φαρμάκου) συνήθως προκαλεί ένα συνοφρύωμα ακόμα και στους πιο φανατικούς σκεπτικιστές. Μπορεί να μην είμαστε σε θέση να προβλέψουμε το μέλλον ή να μετακινήσουμε φυσικά αντικείμενα με το μυαλό μας, αλλά η επίδραση του εικονικού φαρμάκου είναι σχεδόν αξιοθαύμαστη, με αρκετούς γιατρούς να το χαρακτηρίζουν ως ‘’το πιο cool και περίεργο πράγμα στην ιατρική’’.

Ο όρος “επίδραση placebo” (placebo effect) περιγράφει το πώς οι πεποιθήσεις μας για την αποτελεσματικότητα μιας αδρανούς θεραπείας ή παρέμβασης μπορούν να οδηγήσουν σε εμφανή οφέλη για την υγεία και σε γνωστικές αλλαγές- μια εμφανώς αδιαμφισβήτητη απόδειξη της σχεδόν μαγικής δύναμης του μυαλού απέναντι στην ύλη. Δεν πρόκειται, φυσικά, για κάτι μαγικό. Οι πεποιθήσεις μας είναι η υποκειμενική ηχώ των φυσιολογικών διεργασιών στον εγκέφαλο- και αυτός ο σχηματισμός των νευροχημικών και ηλεκτρικών διεργασιών, και των επιπτώσεων τους βρίσκεται πίσω από το placebo effect.

Υπάρχει άλλη μια οπτική σε αυτό το θέμα. Σύμφωνα με ερευνητές ψυχολόγους, το placebo effect δεν είναι πάντα ένα φαινόμενο που μπορούμε να θαυμάσουμε, αλλά μια μεθοδολογική παρέμβαση. Οι ερευνητές πρέπει να καταφύγουν σε ακραίες συνθήκες για να αποκλείσουν την επίδραση των προσδοκιών των συμμετεχόντων, έτσι ώστε να διαπιστώσουν ποια παρατηρούμενα αποτελέσματα οφείλονται πραγματικά στην ερευνητική/ιατρική παρέμβαση.

Οπότε, αναγνωρίζοντας το μυστηριώδες placebo effect και για να εμπνεύσουμε την μελλοντική έρευνα στην πιο συναρπαστική πλευρά της ψυχολογίας των ανθρώπων (και των ζώων), συνοψίζουμε κάποια καταπληκτικά ευρήματα σχετικά με το placebo:

Η επίδραση του placebo παραμένει ακόμα και όταν ξέρεις ότι είναι εικονικό

Για να λειτουργήσει το placebo effect, θεωρείται συνήθως ότι είναι απαραίτητο να μπει ο ασθενής στη διαδικασία να πιστέψει ότι μια αδρανής θεραπεία στην πραγματικότητα είναι ένα ισχυρό φάρμακο ή κάτι παρόμοιο. Αυτού του είδους η εξαπάτηση εδώ και πολύ καιρό έχει οδηγήσει στο να θεωρείται σχεδόν ανήθικη η σκόπιμη παρότρυνση προς τις επιδράσεις του placebo στην σύγχρονη ιατρική.

Σχεδόν πριν από δέκα χρόνια, ωστόσο, οι ερευνητές έδειξαν πως τα άτομα με σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου εμφάνισαν μεγαλύτερη βελτίωση, αφού έλαβαν το λεγόμενο αδρανές placebo χάπι (όπου γνώριζαν ότι ήταν αδρανές), συγκριτικά με το να μην λαμβάνουν καμία θεραπεία. Πιθανώς, εξακολούθησε να υπάρχει κάποια υπολειπόμενη πίστη και προσδοκία ενός αποτελέσματος ακόμα και όταν τους είπαν ότι η θεραπεία είναι φυσιολογικά μη δραστική (ή υπάρχει μια εξαρτημένη απόκριση στο placebo που δεν απαιτεί θετικές πεποιθήσεις).

Πιο πρόσφατη έρευνα έχει δείξει τα οφέλη των αδρανών placebo για αρκετές ακόμα καταστάσεις συμπεριλαμβανομένων του πόνου στην πλάτη και της αλλεργικής ρινίτιδας. Τα αδρανή placebo ξεπερνούν τουλάχιστον μερικούς από τους συμβατικούς ηθικούς φραγμούς ως προς την κλινική χρήση του placebo, σύμφωνα με μερικούς ειδικούς. Παρόλα αυτά άλλοι έχουν επισημάνει την έλλειψη μιας ολοκληρωμένης κατάλληλης έρευνας σε αυτόν τον τομέα- για παράδειγμα, τα αδρανή placebo απέτυχαν να επιταχύνουν την επούλωση πληγών.

Η φίρμα, τα χρώματα και ο ιατρικοφαρμακευτικός εξοπλισμός μπορούν να ενισχύσουν την επίδραση του placebo

Παρατηρώντας τα αδρανή placebo, είναι φανερό ότι οι διαφορετικές εκδοχές του «παραπλανητικού» placebo ποικίλουν ως προς την αποτελεσματικότητα τους. Όσο πιο ισχυρή φανταζόμαστε την επίδραση τους, τόσο πιο μεγάλο θα είναι το όφελος. Αυτό σημαίνει ότι τέσσερα χάπια placebo έχουν μεγαλύτερο αποτέλεσμα από δύο, και οι ενέσεις placebo (γεμάτες με τίποτα άλλο παρά αλατούχο διάλυμα) είναι πιο ισχυρές από τα χάπια (πράγματι, στην οστεοαρθρίτιδα, μια ένεση placebo βρέθηκε να είναι πιο αποτελεσματική από ένα αληθινό φάρμακο).

Επίσης- ανάλογα με την κατάσταση που αντιμετωπίζεται- τα χάπια με συγκεκριμένα χρώματα και περιγραφές είναι πιο αποτελεσματικά από άλλα, όπως τα μπλε χάπια placebo θεωρούνται καλύτερα ηρεμιστικά από ό,τι τα ροζ, και τα επώνυμα χάπια placebo είναι πιο αποτελεσματικά από αυτά χωρίς κάποια ετικέτα. Η επίδραση της αξιοπιστίας ενός συγκεκριμένου placebo στην μετέπειτα αποτελεσματικότητα του μπορεί να βοηθήσει στην εξήγηση μιας από τις πιο εκπληκτικές παρουσιάσεις του φαινομένου της επίδρασης placebo που έχω συναντήσει. Περιλάμβανε ‘’placebo χειρουργική επέμβαση εγκεφάλου’’- και τι άλλο θα μπορούσε να προκαλέσει μεγαλύτερη ελπίδα για το αποτέλεσμα της θεραπείας από έναν σύνθετο ιατρικό εξοπλισμό και εξειδικευμένο ιατρικό προσωπικό να πραγματοποιεί χειρουργείο στον εγκέφαλό μας;

Συγκεκριμένα, η έρευνα έδειξε ότι ασθενείς με Parkinson, που υποβλήθηκαν σε μια μορφή ενός placebo χειρουργείου του εγκεφάλου (υποτίθεται με έγχυση βλαστοκυττάρων) έδειξαν μεγαλύτερη βελτίωση στα συμπτώματα από τους ασθενείς που έλαβαν όντως την θεραπεία βλαστοκυττάρων, αλλά δεν το γνώριζαν. Η επίδραση του placebo ήταν πολύ ισχυρή σε αυτήν την μελέτη, είπαν οι ερευνητές, ‘αποδεικνύοντας την αξία των placebo χειρουργικών δοκιμών.

Μερικοί άνθρωποι είναι πιο επιρρεπείς στην επίδραση placebo από άλλους

Ορισμένα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας σχετίζονται με την πιθανότητα ένα άτομο να βιώσει πιο έντονα την επίδραση του placebo. Αυτό είναι λογικό, αφού το φαινόμενο εξαρτάται από τις πεποιθήσεις και τις προσδοκίες μας, τις οποίες μερικοί από εμάς δεχόμαστε πιο εύκολα και με ενθουσιασμό από ό,τι άλλοι.

Μεταξύ των αποτελεσμάτων σε αυτό το πεδίο, οι αισιόδοξοι ανταποκρίνονται περισσότερο στα αναλγητικά placebo, όπως και οι άνθρωποι με μεγαλύτερη συναισθηματική ανθεκτικότητα και φιλικότητα (αυτό το τελευταίο εύρημα μπορεί να σχετίζεται με την κοινωνική δυναμική που ενέχει η χρήση της επίδρασης του placebo από τους γιατρούς).

Περιέργως, τα χαρακτηριστικά, που σχετίζονται με την επίδραση placebo ποικίλουν ανάλογα με την κατάσταση που θεραπεύεται- στο στρες, για παράδειγμα, μια μελέτη βρήκε ότι ήταν οι πιο απαισιόδοξοι και οι συμμετέχοντες με την λιγότερη εμπάθεια που έδειξαν μεγαλύτερη ανταπόκριση στο placebo. Ενώ τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας φαίνεται να διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην επίδρασή του, τα στοιχεία μέχρι σήμερα δείχνουν ότι η ηλικία και το φύλο δεν σχετίζονται σε μεγάλο βαθμό.

Ορισμένοι γιατροί είναι πιο αποτελεσματικοί στην χορήγηση του placebo από άλλους

Οι επιδράσεις του placebo εξαρτώνται από την πίστη του ασθενή για την δύναμη της θεραπείας που του δίνεται, ωστόσο μερικοί γιατροί είναι καλύτεροι στο να ενισχύσουν αυτήν την ελπίδα και την προσδοκία. Μία μελέτη που περιλάμβανε ένεση placebo για την θεραπεία μιας αλλεργικής αντίδρασης βρήκε ότι η βελτίωση των συμπτωμάτων ήταν μεγαλύτερη όταν η ένεση γινόταν από έναν γιατρό που ενέπνεε ζεστασιά και εμπιστοσύνη. Το αίσθημα ομοιότητας με τον γιατρό μπορεί επίσης να παίζει ρόλο. Μια μελέτη βρήκε ότι ο υποκειμενικός πόνος ήταν μικρότερος όταν οι συμμετέχοντες πίστευαν ότι είχαν έναν γιατρό που ασπαζόταν τις ίδιες αξίες και πιστεύω με αυτούς.

Η επίδραση του placebo δεν αφορά μόνο στη μείωση του πόνου- μπορεί να ενισχύσει την δημιουργικότητα και την γνωστική επίδοση

Συνήθως σκεφτόμαστε το φαινόμενο placebo στα πλαίσια των ιατρικών παρεμβάσεων και ειδικά στην ανακούφιση από τον πόνο. Παρόλα αυτά, υπάρχουν όλο και περισσότερες αποδείξεις ότι η επίδραση του μπορεί να λειτουργήσει και με άλλους τρόπους, περιλαμβάνοντας την βελτίωση της σωματικής και πνευματικής επίδοσης. Με όρους αθλητικών ικανοτήτων, ποικίλες μελέτες έχουν δείξει ότι η επίδραση του placebo στην ταχύτητα, την δύναμη και την αντοχή (σε μια placebo-μελέτη, οι ερευνητές ζήτησαν από ποδηλάτες να προπονηθούν μέχρι να εξαντληθούν και διαπίστωσαν ότι ήταν σε θέση να επιμείνουν σημαντικά περισσότερο όταν τα ρολόγια τους είχαν κρυφά παραποιηθεί για να τους κάνουν να τρέχουν αργά).

Σχετικά με την δημιουργικότητα, μια μελέτη βρήκε ότι οι άνθρωποι που μύριζαν μια οσμή που τους έλεγαν ότι ενισχύει την δημιουργικότητα εξακολουθούσαν να υπερέχουν σε δοκιμασίες δημιουργικής επίδοσης, συγκριτικά με την ομάδα ελέγχου που μύριζε την ίδια οσμή αλλά δεν τους είχαν πει ότι έχει ιδιαίτερα οφέλη.

Ένα άλλο πείραμα περιλάμβανε συμμετέχοντες που δέχονταν έναν εικονικό εγκεφαλικό ερεθισμό και εκτελούσαν μια μαθησιακή δοκιμασία. Στην ομάδα placebo πίστευαν ότι οι εγκέφαλοι τους είχαν ερεθιστεί από ένα ήπιο ηλεκτρικό ρεύμα- στην πραγματικότητα δεν ίσχυε- και οδηγήθηκαν να πιστεύουν ότι αυτός ο ερεθισμός θα ενίσχυε την εγκεφαλική τους λειτουργία. Οι συμμετέχοντες με το placebo ήταν συνεπώς πιο ακριβείς στην μαθησιακή δοκιμασία από την ομάδα ελέγχου. Καταλήγουμε στο γεγονός ότι η πειραματική προσδοκία μπορεί να έχει αντίκτυπο στις γνωστικές λειτουργίες υγιών ενήλικων συμμετεχόντων, λένε οι ερευνητές.

Υπάρχει ακόμα και ο ύπνος placebo (εικονικός ύπνος)

Δεν υπάρχει τέλος στους τρόπους με τους οποίους το φαινόμενο placebo μπορεί να εκδηλωθεί. Σε μια ιδιαίτερα καινοτόμα περίπτωση, ερευνητές παραπλάνησαν τους συμμετέχοντες στο να πιστεύουν ότι κοιμήθηκαν περισσότερο από όσο πραγματικά είχαν κοιμηθεί, και στη συνέχεια παρατήρησαν πως αυτό επηρέασε την επίδοση τους την επόμενη μέρα. Οι ερευνητές πέτυχαν αυτή την πλάνη με το να πραγματοποιήσουν στους συμμετέχοντες διάφορες φυσιολογικές μετρήσεις και μετά τους έδωσαν λάθος ανατροφοδότηση σχετικά με την περίοδο ύπνου REM. Αφότου μάθαιναν πως είχαν κοιμηθεί πολύ, οι συμμετέχοντες απέδιδαν καλύτερα στα γλωσσικά και αριθμητικά τεστ.

Άλλα εκπληκτικά παραδείγματα και εκδηλώσεις του φαινόμενου placebo συμπεριλαμβάνουν την μελέτη που έδειξε οφέλη για την υγεία στο προσωπικό καθαριότητας ξενοδοχείου στο οποίο υπενθυμιζόταν πως η δουλειά μετράει σαν άσκηση, συμπεριλαμβανομένης της βελτίωσης του βάρους τους, του δείκτη μάζας σώματος τους, του σωματικού τους λίπους, τις αναλογίες τους και την αρτηριακή πίεση.

Ένα άλλο ενδιαφέρον εύρημα έρευνας, το οποίο μπορεί να εξηγηθεί με βάση την επίδραση placebo, ήταν το ότι άνθρωποι που πιστεύουν πως ασκούνται περισσότερο από τους συνομηλίκους τους τείνουν να ζουν περισσότερο, ανεξαρτήτως του πόσο ασκούνται.

Φαίνεται ότι και τα ζώα βιώνουν την επίδραση placebo

Είναι σύνηθες στις δοκιμές φαρμάκων που περιλαμβάνουν ζώα, να συγκρίνουν μια ενεργή θεραπεία έναντι ενός εικονικού φαρμάκου, όπως στην διαδικασία δοκιμής φαρμάκων σε ανθρώπους. Και όταν γίνεται αυτό, οι ερευνητές συχνά έχουν παρατηρήσει ότι ένας σημαντικός αριθμός ζώων στην ομάδα με το placebo παρουσιάζει ανταπόκριση στην θεραπεία, όπως συνέβη σε μια δοκιμή φαρμάκου κατά των επιληπτικών κρίσεων σε σκύλους και σε μια διαιτητική παρέμβαση για την μυϊκή δυσκαμψία στα άλογα. Το πρόβλημα με την ερμηνεία αυτού του είδους των ευρημάτων είναι ότι είναι πιθανό η επίδραση του placebo να έχει σχέση με τους ιδιοκτήτες, οι οποίοι αλληλεπιδρούν διαφορετικά με τα ζώα τους όταν πιστεύουν ότι λαμβάνουν ιατρική φροντίδα ή συμπληρώματα διατροφής.

Παρόλα αυτά, το επιχείρημα ότι τα ζώα παρουσιάζουν κατά κάποιον τρόπο το φαινόμενο placebo είναι αδιαμφισβήτητο στις εργαστηριακές μελέτες με τρωκτικά- σε αυτήν την περίπτωση, οι ερευνητές έχουν συνδέσει ένα δραστικό φάρμακο, όπως η μορφίνη, με μια συγκεκριμένη γεύση ή μυρωδιά, κι έπειτα φαίνεται πως η αναλγητική δράση εξακολουθεί να υπάρχει όταν η ίδια γεύση ή μυρωδιά επαναλαμβάνεται χωρίς το φάρμακο. Σε αυτήν την περίπτωση, η επίδραση του placebo προκύπτει από μια εξαρτημένη αντίδραση παρά από τις προσδοκίες των ζώων, αλλά αυτό είναι πιθανώς μέρος του φαινομένου placebo και στους ανθρώπους. Όπως δήλωσε ο Καθηγητής Ιατρικής Edward Ernst στο BBC Earth: Ένα μεγάλο κομμάτι από αυτό που πιστεύουμε ότι αποτελεί το φαινόμενο placebo έχει ανακαλυφθεί στην πραγματικότητα στα ζώα.

Το placebo έχει ένα διαβολικό δίδυμο

Εάν η επίδραση του placebo συμβαίνει απλά επειδή εσύ πιστεύεις ότι μια δεδομένη θεραπεία θα είναι επωφελής, ακολουθεί το ότι εάν έχεις αρνητικές προσδοκίες, αυτό μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα την επιδείνωση των συμπτωμάτων σου. Αυτό είναι που οι ερευνητές έχουν βρει και αποκαλούν φαινόμενο nocebo. Το δίδυμο του placebo είναι άξιο αναφοράς. Μια μετα-ανάλυση στο πεδίο της αναλγησίας (στην οποία είπαν σε μερικούς συμμετέχοντες ότι μια κρέμα ή ένα χάπι οδηγεί στην αύξηση του πόνου σε μερικούς ανθρώπους) βρήκε ότι το φαινόμενο nocebo είναι σχεδόν παρόμοιο σε επίδραση με τα θετικά placebo αποτελέσματα.

Είναι εντυπωσιακό ότι τα αποτελέσματα του nocebo μπορεί να συμβούν ακόμα και κατά την παρουσία αληθινών αναλγητικών φαρμάκων, όχι απλά σε ανενεργές θεραπείες. Σε μια μελέτη, είπαν στους συμμετέχοντες ότι ο πόνος τους θα αυξανόταν μετά την διακοπή της αναλγητικής θεραπείας. Το φυσιολογικό αποτέλεσμα της αναλγησίας φυσιολογικά θα παρέμενε, ωστόσο σε αυτούς τους συμμετέχοντες τερματίστηκε απότομα, σαν οι αρνητικές προσδοκίες να είχαν ακυρώσει το πραγματικό αναλγητικό αποτέλεσμα. Οι εφαρμογές των ευρημάτων αυτού του είδους στην πραγματική ζωή είναι προφανείς- αν μη τι άλλο, αξίζει πιθανώς να προσέχετε όταν διαβάζετε το φυλλάδιο με τις παρενέργειες στην φαρμακευτική συνταγή σας.

Το φαινόμενο placebo φαίνεται να γίνεται όλο και πιο ισχυρό

Περιέργως, έχει γίνει φανερό τα τελευταία χρόνια ότι το φαινόμενο του placebo γίνεται ισχυρότερο – αυτό έχει αποδειχθεί για τα placebo αντιψυχωσικά φάρμακα, τα placebo αντικαταθλιπτικά και – στις ΗΠΑ μόνο – για τα placebo αναλγητικά. Συγκεκριμένα, στη δεκαετία του ’90, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι οι συμμετέχοντες που έλαβαν δραστικό φάρμακο ανέφεραν κατά 27% μεγαλύτερη ανακούφιση από τον πόνο από τους συμμετέχοντες που έλαβαν εικονικό φάρμακο, αλλά μέχρι το 2013, η διαφορά ήταν μόλις 9%. Μια εξήγηση είναι ότι οι δοκιμές φαρμάκων έχουν γίνει μεγαλύτερες και πιο περίπλοκες, ειδικά στις ΗΠΑ, αυξάνοντας έτσι την ένταση της εμπειρίας για τους συμμετέχοντες που λαμβάνουν μόνο placebo.

Μια άλλη πιθανότητα είναι ότι το ευρύ κοινό είναι περισσότερο ενημερωμένο για το φαινόμενο του placebo – και την ιδέα ότι ο αντίκτυπός του στα συμπτώματα μπορεί να είναι πραγματικός και όχι απλώς μια πλάνη.

Παρόλα αυτά όσο σκληρά κι αν προσπαθούμε να ελέγξουμε, να αποκρύψουμε και να καταλάβουμε την επίδραση του placebo, είναι βέβαιο ότι θα συνεχίσει να μας εκπλήσσει για πολύ καιρό ακόμα.