Η διαδικασία της εξατομίκευσης και της ανάληψης της ευθύνης για την ζωή μας συχνά συνοδεύεται από πόνο, μερικές φορές είναι τρομακτική αλλά στο τέλος είναι και αυτή που μας ελευθερώνει.
Η προσωπική ελευθερία αποτελεί ένα αγαθό, που οι άνθρωποι επιθυμούν να έχουν στη ζωή τους. Συνήθως, το να είναι κανείς ελεύθερος συνεπάγεται την ανάληψη της ευθύνης του εαυτού του, την εκπλήρωση των επιθυμιών του, την έκφραση της δημιουργικότητάς του και τελικά την ωριμότητα. Έτσι, όταν βρίσκεται σε καταστάσεις, που νιώθει ότι δεν μπορεί ή δεν του επιτρέπεται να ζει όπως θέλει, προσπαθεί να απαλλαγεί από αυτές. Την στιγμή που το πετυχαίνει, απολαμβάνει ένα αίσθημα ζωντάνιας και λύτρωσης.
Ταυτόχρονα, όμως, συνειδητοποιεί και την ύπαρξη δυσάρεστων συναισθημάτων. Βιώνει ένα περίεργο είδος μοναξιάς, τον βαραίνει ένα αίσθημα ενοχής, ίσως να νιώθει κενό, έχει φόβο και άγχος, μην ξέροντας τώρα προς τα που πρέπει να κινηθεί ή το πώς θα είναι η ζωή του από εκεί και πέρα.
Η διαπίστωση αυτή μπορεί να προκαλεί έκπληξη! Πώς είναι δυνατόν κάποιος, που ζει, για παράδειγμα, με κακοποιητικούς γονείς ή έχει παντρευτεί έναν ελεγκτικό και ζηλιάρη σύζυγο ή εργάζεται για έναν άδικο, υπερβολικά απαιτητικό και εκμεταλλευτή εργοδότη ή όταν κάνει παρέα με φίλους που δεν τον αποδέχονται,να έχει δυσάρεστα συναισθήματα, όταν απαλλάσσεται από αυτές τις καταστάσεις;
Είναι, άραγε, εύκολο να είναι κανείς και να ζει πραγματικά ελεύθερος; Ή λυγίζει κάτω από το βάρος αυτών των συναισθημάτων και χωρίς καν να το συνειδητοποιεί είναι έτοιμος να εκχωρήσει ξανά την ελευθερία του, μέσα από διάφορους μηχανισμούς δραπέτευσης; Η αλήθεια είναι αυτή.
Παρ’ όλη την έμφαση, που δίνεται από την κοινωνία μας στην αξία της ελευθερίας και της προσωπικής βούλησης, οι περισσότεροι άνθρωποι επιλέγουν, άλλοτε συνειδητά και άλλοτε ασυνείδητα, την δραπέτευσή τους από αυτήν. Ελπίζουν, ότι έτσι θα γλυτώσουν από τα αισθήματα αδυναμίας, φόβου και μοναξιάς που νιώθουν, προσπαθώντας στην πραγματικότητα να ξεφύγουν από τον ίδιο τους τον εαυτό.
Σύμφωνα με τον Erick Fromm, υπάρχουν τρεις οδοί, διαμέσου των οποίων ο άνθρωπος αποδρά από τον εαυτό του. Η πρώτη είναι μέσω της συγχώνευσης του εγώ με κάποιον ή κάτι εξωτερικό, προκειμένου να αποκτηθεί η δύναμη, που λείπει͘ η δεύτερη είναι η καταστροφή αυτών που υπάρχουν γύρω του, τα οποία αισθάνεται να τον απειλούν με αφανισμό͘ και η τρίτη είναι μέσω της απόλυτης υιοθέτησης της προσωπικότητας, που προσφέρεται από τα κοινωνικά πρότυπα.
Και στις τρεις περιπτώσεις το άτομο εκχωρεί την ευθύνη, που έχει για τη ζωή του, σε κάποιον άλλο, παραμένοντας σε μια κατάσταση ανωριμότητας, ενώ την ίδια ώρα γλυτώνει από καθετί δυσάρεστο ακολουθεί την ανάπτυξη και την εξέλιξη.
Εξετάζοντας την πρώτη περίπτωση της συγχώνευσης, συναντάμε την επιθυμία του ανθρώπου για κυριαρχία και υποταγή ή αλλιώς τις σαδιστικές και μαζοχιστικές τάσεις. Κατά την επικράτηση των μαζοχιστικών επιθυμιών το άτομο νιώθει αδύναμο, κατώτερο, δεν εκτιμά καθόλου τον εαυτό του και ασκεί πολύ σκληρή αυτοκριτική. Έχει ανάγκη να εξαρτάται από πρόσωπα, θεσμούς, δυνάμεις, που βρίσκονται έξω από το ίδιο, και να υποτάσσεται στις απαιτήσεις τους.
Συνήθως, αυτού του είδους η εξάρτηση γίνεται αντιληπτή ως αγάπη ή πίστη και τα αισθήματα κατωτερότητας ως αποτέλεσμα των προβλημάτων, που αντιμετωπίζει στη ζωή του και για τα οποία πιστεύει ότι δεν μπορούν να αλλάξουν.
Διαβάστε σχετικά: Η ελευθερία της επιλογής
Στον αντίποδα υπάρχει ο σαδισμός. Αυτός περιλαμβάνει την επιθυμία κάποιου να εξαρτώνται οι άλλοι απόλυτα από αυτόν, να έχει απεριόριστη εξουσία επάνω τους, σαν να ήταν κάποιου είδους εργαλείο, και είτε του αρέσει να τους εκμεταλλεύεται και να τους καταστρέφει, παίρνοντας οτιδήποτε έχουν να του δώσουν, είτε να τους κάνει να υποφέρουν ταπεινώνοντας τους. Συχνά οι σαδιστικές τάσεις συγκαλύπτονται από εκδηλώσεις υπερβολικής καλοσύνης και ενδιαφέροντος, από δωροδοκίες μέσω υλικών αγαθών, επαίνους ή και διαβεβαιώσεις αγάπης!
Ένα τέτοιο άτομο μπορεί να δώσει στον άλλον τα πάντα, εκτός από ένα πράγμα: το δικαίωμα να είναι ελεύθερος. Στη συμβιωτική αυτή σχέση και οι δύο πλευρές είναι εξαρτημένες. Το όφελος αυτής της εξάρτησης συνίσταται στο ότι και οι δυο έχουν απαρνηθεί τον εαυτό τους, που τον νιώθουν λίγο, φοβισμένο, αδύναμο και μόνο και μέσα από την συνένωση αυτή αισθάνονται ότι αποκτούν τη δύναμη και την ασφάλεια, που τους λείπει.
Μια άλλη οδός, που επιλέγουν οι άνθρωποι προκειμένου να δραπετεύσουν από τον εαυτό τους, είναι αυτή της καταστροφής, Όσα υπάρχουν γύρω τους, πρόσωπα ή καταστάσεις, βιώνονται ως απειλή. Το αίσθημα αυτό συχνά εκφράζεται μέσω ενός συνεχόμενου άγχους. Τότε, η καταστροφικότητα στρέφεται προς αυτά τα πρόσωπα και μόλις το άτομο απαλλαγεί αισθάνεται ελεύθερο. Όχι, όμως, για πολύ, καθώς το ίδιο επαναλαμβάνεται μετά από λίγο σε μια νέα συνθήκη.
Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι τα απειλητικά πρόσωπα βρίσκονται στην πραγματικότητα στο εσωτερικό του ατόμου και με τα οποία αδυνατεί να έλθει σε επαφή, προβάλλοντάς τα στον κόσμο γύρω του. Προσπαθεί αγωνιωδώς να ξεφύγει από αυτό, που υπάρχει μέσα του, καταστρέφοντας ό,τι συναντάει έξω από το ίδιο χωρίς, όμως, ποτέ να λυτρώνεται. Οι φαύλοι αυτοί κύκλοι του σαδομαζοχισμού και της καταστροφικότητας συναντώνται σε πολλούς γάμους, σχέσεις γονέων με τα παιδιά τους, ερωτικές σχέσεις, φιλικές και επαγγελματικές.
Αυτό που επιδιώκεται είναι η διαφυγή, από αυτό που συναντάει κανείς όταν βρίσκεται σε κατάσταση ελευθερίας και σε επαφή με τον εσωτερικό του κόσμο͘ γιατί αυτό που βλέπει του είναι πολύ επώδυνο, τρομακτικό και οδυνηρό για να το αντέξει και να το αποδεχτεί.
Μια ακόμη προσπάθεια διαφυγής είναι το φαινόμενο της ταύτισης με τα πρότυπα που προσφέρονται από την κοινωνία. Ο άνθρωπος παραιτείται από το να είναι οι επιθυμίες του, το στυλ του, τα όνειρά του, οι επιλογές του και γίνεται αυτό που οι άλλοι επιζητούν από εκείνον. Πανομοιότυπος με πολλούς άλλους, σκέφτεται, λέει, αισθάνεται και κάνει αυτό που του υπαγορεύουν,το αναμενόμενο, αυτό που κάνουν όλοι.
Μέσα από αυτή την διαδικασία έχει ξεφύγει από την σύγκρουση, το άγχος, τον φόβο ότι θα εγκαταλειφθεί και πλέον είναι ένα με την μάζα. Έχει παραδοθεί εντελώς και είναι απόλυτα πεπεισμένος πως αυτός είναι ο πραγματικός του εαυτός.
Στο ποίημα Περιμένοντας τους Βαρβάρους ο Καβάφης περιγράφει με μια φράση τον τρόπο με τον οποίο όλοι αυτοί οι περισπασμοί που δημιουργούμε γύρω μας μάς προστατεύουν, από το να ζήσουμε ελεύθεροι. Μια πόλη παραμένει άπραγη αναμένοντας την έλευση των βαρβάρων.
Κάποια στιγμή γίνεται η συνειδητοποίηση ότι βάρβαροι δεν υπάρχουν πια και διατυπώνεται το ερώτημα Και τώρα τι θα γενούμε χωρίς βαρβάρους; Οι άνθρωποι αυτοί ήσαν μια κάποια λύσις. Λύσις σε τι; Τι μας επιλύει η παρουσία κάθε λογής βαρβάρων στην ζωή μας;
Η έκφραση αυτή φαίνεται να αποτυπώνει πολύ περιεκτικά το πρόβλημα της ελευθερίας που απασχολεί τον σύγχρονο άνθρωπο. Εκχωρεί τον εαυτό του σε άλλους, περιμένοντας είτε να τον σώσουν είτε να τον ελευθερώσουν. Οι βάρβαροι είναι η καλύτερη δυνατή λύση, στη δυσκολία που έχουμε να έρθουμε σε επαφή με τον εαυτό μας, να τον γνωρίσουμε πραγματικά, να τον αγαπήσουμε, να τον βοηθήσουμε να προχωρήσει και να εξελιχθεί.
Είναι πιο εύκολο να ελπίζουμε ότι θα το κάνει κάποιος άλλος για μας ή ότι δεν μπορούμε να το κάνουμε γιατί εκείνος μας εμποδίζει. Διότι η διαδικασία της εξατομίκευσης και της ανάληψη της ευθύνης για την ζωή μας συχνά συνοδεύεται από πόνο, μερικές φορές είναι τρομακτική αλλά στο τέλος είναι και αυτή που μας ελευθερώνει.
Βιβλιογρφία:
- Fromm, E. (2017): Ο Φόβος μπροστά στην Ελευθερία, Εκδόσεις Διόπτρα.
- Καβάφης, Κ. Π. (1900). Περιμένοντας τους Βαρβάρους. http://cavafis.compupress.gr/kavgr_29.htm
*Απαγορεύεται ρητώς η αναπαραγωγή χωρίς προηγούμενη άδεια των υπευθύνων της ιστοσελίδας*
