Γράφει η συγγραφέας και ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια Φρόσω Φωτεινάκη.
Καθώς μεγαλώνουν, τα παιδιά κατανοούν καλύτερα τα συναισθήματα. Πολλά παιδιά του νηπιαγωγείου μπορούν να συμμερίζονται τα συναισθήματα ενός φανταστικού ήρωα. Από το τρίτο έτος της ηλικίας το παιδί διανύει το τρίτο στάδιο ανάπτυξης της ενσυναίσθησης, κατά το οποίο μπορεί πλέον να μοιραστεί την οπτική γωνία του άλλου και να προσφέρει συναισθηματική και συμπεριφορική υποστήριξη σε ένα άλλο άτομο, όταν νιώθει πως τη χρειάζεται.
Κατά τη μέση παιδική ηλικία, 6-12 ετών, το παιδί βρίσκεται στο τέταρτο στάδιο ανάπτυξης της ενσυναίσθησης. Στο στάδιο αυτό, το παιδί αρχίζει να αντιλαμβάνεται ότι το ίδιο και οι άλλοι είναι ανεξάρτητα πρόσωπα, ότι τα συναισθήματα είναι μοναδικά για το κάθε άτομο, ενώ ωριμάζει συναισθηματικά.
Αυτό που χρειάζεται να σημειώσω ωστόσο είναι πως, παρότι κάθε παιδί γεννιέται με την ικανότητα να συναισθάνεται, αν η ικανότητά του αυτή δεν καλλιεργηθεί, θα παραμείνει αδρανής μέσα του. Οι σπόροι της μπορούν να φυτευτούν από νωρίς. Μπορούμε μαζί να φυτεύουμε αλλά και να φροντίζουμε αυτούς τους σπόρους, για να μάθουμε μαζί να καλλιεργούμε μια ανοιχτή στάση προς τον κόσμο, για να βοηθήσουμε και να βοηθηθούμε ως παιδιά και ως ενήλικες να είμαστε περισσότερο ενσυναισθητικοί και συνδεδεμένοι, να αποφεύγουμε τη σκληρότητα, να ζούμε και να αναπνέουμε μέσα σε υγιείς, φροντισμένους δεσμούς, μέσα σε ζεστές αγκαλιές.
Πώς εμείς οι ενήλικες γονείς, εκπαιδευτικοί και φροντιστές θα σπείρουμε αυτούς τους σπόρους;
- Ας ρίχνουμε φως στα συναισθήματα, τόσο στα δικά μας όσο και στων άλλων ανθρώπων
Πολύ συχνά στη θεραπεία προσκαλώ τους γονείς να φανερώνουν κάθε δικό τους συναίσθημα. Να αποκαλύπτουν πόσο ευάλωτοι νιώθουν, να ελευθερώνουν τα παιδιά από κάθε πίεση να αποκρύψουν πόσο ευάλωτα νιώθουν τα ίδια, αλλά και από κάθε τάση να κρίνουν το πόσο ευάλωτοι νιώθουν οι άλλοι. Βλέπετε, όλα είναι μια αλυσίδα. Αν εγώ, ως παιδί, έχω τον χώρο να βιώνω κάθε συναίσθημά μου, μαθαίνω να δημιουργώ χώρους και για τα συναισθήματα των άλλων. Αν ως παιδί έχω νιώσει ασφαλής και αποδεκτός στη «φωλιά» μου, θα σχηματίζω ασφαλείς «φωλιές» στην ενήλικη ζωή μου, για τον εαυτό μου και για τους άλλους.
Μιλήστε, λοιπόν, ανοιχτά για συναισθήματα, αφιερώστε λίγο χρόνο μέσα στην ημέρα για ένα μοίρασμα, ερμηνεύστε μαζί τις διαφορετικές εκφράσεις του προσώπου, τη στάση του σώματος αλλά και τη συμπεριφορά των ανθρώπων σε διαφορετικές συναισθηματικές καταστάσεις.
«Πώς θα αισθανόσουν στη θέση του;», «Τι θα έκανες σε μια τέτοια περίπτωση;». Η χρήση των συναισθημάτων του παιδιού σας ως καθρέφτη για τους άλλους μπορεί να συμβάλει στην καλλιέργεια εναλλακτικής οπτικής του κόσμου και να του δώσει την ευκαιρία να συνδέσει τις ενέργειες με τα συναισθήματα που του προκαλούν.
- Ας λειτουργούμε ενσυναισθητικά
Τα παιδιά μαθαίνουν από ό,τι είμαστε αυθεντικά εμείς οι ενήλικες. Αναρωτηθείτε πώς εσείς αλληλεπιδράτε με τους άλλους. Ακούτε ενεργητικά, χωρίς να διακόπτετε, με όλη σας την καρδιά; Προσφέρετε βοήθεια και υποστήριξη; Δείχνετε ενδιαφέρον και κατανόηση για τη διαφορετική οπτική του άλλου, αναγνωρίζοντας τη μοναδικότητα των συναισθημάτων του; Νιώθετε πως δικαιούστε να βιώνετε το δικό σας συναίσθημα; Συμπονάτε; Επανορθώνετε ζητώντας «συγγνώμη», αναλαμβάνοντας το μερίδιο ευθύνης σας σε συμπεριφορές και λόγια που πληγώνουν; Ακόμα, πόσο συμπονάτε τον ίδιο σας τον εαυτό; Πόσο σκληροί γίνεστε μαζί του και πόσο υποστηρικτικοί; Πόσο φροντίζετε τον εαυτό σας όταν «περνάτε δύσκολα»; Πόσο κρατάτε από το χέρι τον πολύτιμο εαυτό σας για να μπορέσετε να κρατήσετε και τον άλλο;
Η συμπόνια και η αυτο-συμπόνια αποτελούν θεμέλια της ικανότητάς μας να συναισθανόμαστε, και –πιστέψτε με– τα παιδιά παρατηρούν και μαθαίνουν από τη δική μας αλήθεια, προσκαλώντας μας συνεχώς στην εξέλιξη και στην αυτο-αγάπη.
- Ας διαβάζουμε, ας παρατηρούμε, ας προσφέρουμε μαζί
Τα βιβλία είναι καταπληκτικοί βοηθοί καλλιέργειας της ενσυναίσθησης, αφού μας ταξιδεύουν σε διαφορετικές κουλτούρες, εμπειρίες, συναισθήματα. Αφού διαβάσετε μαζί, μοιραστείτε συναισθήματα και οπτικές. Τα βιβλία, όπως και η καθημερινή μας εμπειρία στην τάξη, στο σπίτι, στη γειτονιά, μας δίνουν σπουδαίες ευκαιρίες ενσυναίσθησης και σύνδεσης, αρκεί να επιλέξουμε συνειδητά να αφήσουμε στην άκρη το Εγώ και να βουτήξουμε στην ψυχή του άλλου, για να μάθουμε να μοιραζόμαστε, να συνδεόμαστε, να υποστηρίζουμε. Ακόμα, ο εθελοντισμός και η παροχή βοήθειας στην κοινότητα προσφέρει περισσότερες ευκαιρίες να κατανοήσουμε και να βοηθήσουμε τους άλλους, αποτελώντας έναν δυναμικό τρόπο να καλλιεργήσουμε την ενσυναίσθηση.
- Ας μάθουμε την ενεργητική ακρόαση
Η ενσυναίσθηση αποτελεί τη ραχοκοκαλιά άλλων δεξιοτήτων, μία εκ των οποίων είναι η ενεργητική ακρόαση, η ικανότητά μας να ακούμε με όλη μας την προσοχή, με διάθεση να κατανοήσουμε γνωστικά και συναισθηματικά, χωρίς να κρίνουμε. Όταν ακούμε ενεργητικά, ακούμε με όλες μας τις αισθήσεις, ακούμε με όλη μας την καρδιά. Διατηρούμε επαφή με τα μάτια, κάνουμε ερωτήσεις για να καταλάβουμε καλύτερα, νιώθουμε συντονισμένοι στην εμπειρία του άλλου και αφοσιωμένοι σε αυτό που του συμβαίνει. Σε μια εποχή που οι οθόνες περιορίζουν όλο και περισσότερο την ικανότητά μας να ακούσουμε ενεργά, να συγκεντρωθούμε στην επικοινωνία μας, να διατηρήσουμε την επαφή με τα μάτια, ας μάθουμε μαζί με τα παιδιά να ακούμε ενεργά, να συντονιζόμαστε συναισθηματικά. Ας το μάθουμε για τα παιδιά και τα εσωτερικά μας παιδιά, που ίσως ποτέ δεν ακούστηκαν.
- Ας μάθουμε να επιλύουμε συγκρούσεις και δυσκολίες
Στη θεραπεία δίνουμε απέραντη αξία και προσοχή στην έκφραση των συναισθημάτων και των αναγκών κάθε μέλους ενός συστήματος (οικογένειας, ομάδας) και στην εύρεση λύσεων που λαμβάνουν υπόψη την οπτική κάθε μέλους. Το οικογενειακό συμβούλιο, το συμβούλιο τάξης, το συμβούλιο στην ομάδα μάς διδάσκει την ενσυναίσθηση, την έκθεση του εσωτερικού μας κόσμου αλλά και την επίλυση συγκρούσεων. Μοιραστείτε, ακουστείτε, καταγράψτε προτάσεις, διαπραγματευτείτε, βρείτε τη λύση κάπου στο μέσο της διαδρομής σας και μάθετε μαζί πώς να χωράτε ολόκληροι στις σχέσεις σας.
Θα ήθελα να διαχωρίσω την έννοια της ενσυναίσθησης από τη λύπηση και την ενοχή, αντλώντας ένα κλασικό παράδειγμα από την καθημερινότητα μιας οικογένειας. Πόσες φορές, αλήθεια, παίζοντας ένα επιτραπέζιο, οι γονείς κάνουμε τα πάντα για να μην χάσει το παιδί μας, «στήνουμε» παρτίδες, αφήνουμε το παιδί να κερδίσει, αποφεύγουμε να δούμε την ελπίδα του να ματαιώνεται. Αυτή η στάση όμως δεν είναι μια στάση ενσυναίσθησης, αλλά μια στάση φόβου, λύπησης και ενοχής που τελικά δεν προκαλεί σύνδεση – αντίθετα δημιουργεί αποσύνδεση.
Ενσυναίσθηση σημαίνει είμαι δίπλα στο παιδί μου, σ’ αυτό που φέρνει η ζωή, στην αλήθεια. Μοιράζομαι το συναίσθημά του και είμαι συντονισμένος μ’ αυτό που του συμβαίνει, του συμπαραστέκομαι, αλλά δεν «εξαφανίζω» τις δυσκολίες και τα συναισθήματά του. Διότι, αν ο γονιός φοβάται τα συναισθήματα, αν δεν τα αντέχει, δεν μαθαίνει και το παιδί του να τα αντέχει και να τα αντιμετωπίζει. Ενσυναίσθηση λοιπόν σημαίνει αλήθεια, σύνδεση, υποστήριξη στη δυσκολία αλλά όχι ενοχή και καταπίεση.
Όπως ακριβώς τα παιδιά της ιστορίας μας, συναισθανόμενα τη δυσκολία της μητέρας τους, προσφέρθηκαν να τη βοηθήσουν και να την υποστηρίξουν, χωρίς να νιώσουν ενοχή και να καταπιεστούν, διατηρώντας το δικαίωμά τους στη χαρά. Γι’ αυτό και η ενσυναίσθηση ισχυροποιεί την ψυχική ανθεκτικότητα, καλλιεργεί παιδιά και ενήλικες που «αντέχουν» να νιώθουν, να περιηγούνται στον κόσμο των συναισθημάτων και να τα επεξεργάζονται, διατηρώντας και ενισχύοντας το δικαίωμα στη χαρά.
Κλείνω αυτό το μοίρασμά μας υπογραμμίζοντας πως η ενσυναίσθηση είναι μια σπουδαία ικανότητα ζωής. Είναι το χαρακτηριστικό που καθιστά τον κόσμο μας περισσότερο ασφαλή για όλους, είναι η απάντηση σε κάθε μορφή βίας, είναι ο οδηγός μας προς τον κόσμο που μας αξίζει. Ας ενδυναμώσουμε λοιπόν τα παιδιά μας με την υπερδύναμη της ενσυναίσθησης, κι ας τα δούμε να θριαμβεύουν σ’ έναν κόσμο που έχει ανάγκη περισσότερους συναισθηματικά ευφυείς ανθρώπους, περισσότερη ζεστασιά και σύνδεση.
Το κείμενο γράφτηκε το νέο βιβλίο της ψυχολόγου και συγγραφέα με τίτλο Τρώγεται η ενσυναίσθηση; που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα
