«Είναι η δημιουργικότητα ένα κρυφό ταλέντο ή είναι μία δεξιότητα η οποία μπορεί να εξασκηθεί και να καλλιεργηθεί;»Την απάντηση του έχει δώσει ο Edward de Bono, γιατρός και ψυχολόγος. Σε αυτό το άρθρο στόχος είναι να δώσουμε κι εμείς τη δική μας απάντηση.
Όταν σκεφτόμαστε τη δημιουργικότητα, οι τέχνες είναι το πρώτο πράγμα που έρχεται στο μυαλό μας. Σίγουρα συμφωνούμε πως σε μεγάλο βαθμό οι ζωγράφοι, οι μουσικοί, οι άνθρωποι του καλλιτεχνικού χώρου ευρύτερα, προαπαιτείται μ’ έναν τρόπο να είναι δημιουργικοί.
Ίσως σε δεύτερο χρόνο να σκεφτούμε τους επιστήμονες και ερευνητές. Σπουδαίοι καινοτόμοι, όπως ο Νεύτωνας, ο Δαρβίνος, ο Αϊνστάιν, αλλά και άλλοι σύγχρονοι, σε χώρους όπως η ιατρική και η τεχνολογία, αδιαμφισβήτητα αξιοποιούν τη δημιουργική τους σκέψη στη ανάπτυξη θεωριών και εφαρμογών.
Βεβαίως η δημιουργικότητα δεν εξαντλείται στην επαγγελματική ή ερασιτεχνική δραστηριότητα που μπορεί να έχει κάποιος. Υπάρχει και αυτή, της μικρότερης κλίμακας, που όλοι έχουμε και εκφράζουμε στην καθημερινή μας ζωή. Σκεφτείτε από τις ιστορίες που φτιάχνουμε με το μυαλό μας και αφηγούμαστε στα παιδιά, την εφεύρεση νέων συνταγών, τη χρήση ασυνήθιστων υλικών για τη δημιουργία επίπλων, την επίλυση σύνθετων προβλημάτων και άλλα πολλά.
Επίσης μπορούμε να συμφωνήσουμε πως ευρέως επικρατεί η άποψη πως κάποιοι άνθρωποι είναι περισσότερο δημιουργικοί από άλλους, ή τουλάχιστον έτσι τοποθετούν οι ίδιοι τους εαυτούς τους. Όσον αφορά την «καλλιτεχνική προδιάθεση», στα χρόνια που εγώ χρησιμοποιώ τις δημιουργικές διαδικασίες, είτε στην ψυχοθεραπευτική πρακτική, είτε σε βιωματικές ομάδες, ακόμη και σε απλές δραστηριότητες που μπορεί να υπονοούν «δημιουργική ικανότητα», δεν είναι λίγες οι φορές που κάποιος θα μου πει «δεν έχω φαντασία», «δεν το έχω το καλλιτεχνικό», «δεν είμαι καθόλου δημιουργικός τύπος» κτλ.
Ας προσπαθήσουμε λοιπόν να εξετάσουμε αρχικά από που προέρχονται οι δημιουργικές ιδέες, να διερευνήσουμε αν όντως κάποιοι άνθρωποι είναι περισσότερο δημιουργικοί από άλλους και ασφαλώς να απαντήσουμε στο μέγα ερώτημα, αν μπορούμε να καλλιεργήσουμε τις δημιουργικές μας ικανότητες και με ποιον τρόπο.
Διαβάστε σχετικά: Η ευτυχία μας κάνει πιο δημιουργικούς ή η δημιουργικότητα μας κάνει ευτυχισμένους;
Τι είναι δημιουργικότητα;
Αν και μπορούμε να βρούμε πολλές παραλλαγές, οι ορισμοί της δημιουργικότητας τείνουν να μοιράζονται κάποια βασικά χαρακτηριστικά, όπως η ικανότητα αναζήτησης λύσης σε προβλήματα και η γέννηση καινούργιων ιδεών. Επίσης υπάρχει μια παραδοχή που συναντάμε συχνά η οποία υποστηρίζει πως εκτός από γνωστικές, είναι και συναισθηματικές οι διαδικασίες που εμπλέκονται στη δημιουργική πράξη.
Ένας αρχικός ορισμός της δημιουργικότητας έρχεται από τον πρωτοπόρο μελετητή της, τον ψυχολόγο Joy Paul Guilford (1). Ο Guilford 70 χρόνια πριν ξεκίνησε να αναπτύσσει μία θεωρία σχετική με τη δημιουργικότητα όπου αρχικά την περιέγραφε ως «την ευαισθησία που μπορεί να έχει ο άνθρωπος στα προβλήματα».
Μετέπειτα την χαρακτήρισε ως «την αποκλίνουσα σκέψη» και «την ικανότητα δημιουργίας πολλαπλών ιδεών». Αργότερα πρόσθεσε, πως πρόκειται για «την ικανότητα δημιουργίας νέων προτύπων και μετασχηματισμού της γνώσης και νοήματος». Ενώ προχωρώντας στις μελέτες του επί του θέματος, πρόσθεσε στην περιγραφή του «τη δυνατότητα χρήσης των λειτουργιών των αντικειμένων με νέο τρόπο».
Ένας τρόπος με τον οποίο εμείς οι ψυχολόγοι μετράμε τη δημιουργική σκέψη είναι ζητώντας από τους ανθρώπους να σκεφτούν ασυνήθιστες χρήσεις για συνηθισμένα αντικείμενα ή άλλες δοκιμές που απαιτούν οι λύσεις να ξεπερνούν ό,τι ήδη γνωρίζουμε, δηλαδή «να σκεφτούμε έξω από το κουτί – think out of the box».
Ενδεχομένως τέτοιες δοκιμασίες αξιολογούν μόνο μία πτυχή της δημιουργικότητας, θα λέγαμε τη «ρομαντική», αυτή δηλαδή που συνδέεται κυρίως με παρορμητισμό και αυθόρμητη σκέψη.
Κατά τον Michael Grybko (2), έναν σύγχρονο ερευνητή από το χώρο των νευροεπιστημών, σε μία συνέντευξή του έχει χαρακτηρίσει τη δημιουργικότητα ως τη γέννηση μιας ιδέας που είναι καινοτόμα, αξιόλογη και χρήσιμη, η οποία αναδύεται από τον πλούτο της γνώσης που αποθηκεύουμε στον εγκέφαλό μας.
Όπως φαίνεται πραγματοποιώντας συνδέσεις μεταξύ διαφορετικών ιδεών, προσπαθούμε να λύσουμε ένα πρόβλημα ή να δημιουργήσουμε κάτι νέο. Αυτό καθιστά και την ικανότητα αναγνώρισης ενός προβλήματος σημαντική, όπου μέσω του πειραματισμού με καινοτόμους τρόπους επιδιώκεται και η λύση.
Ο ρόλος της μνήμης και λοιπών εγκεφαλικών διεργασιών
Σύγχρονα πειράματα από το χώρο των νευροεπιστημών επιβεβαιώνουν πως η δημιουργικότητα απαιτεί γνωστική προσπάθεια. Υπό το φως αυτών των ευρημάτων, μπορούμε να θεωρήσουμε τη δημιουργική σκέψη ως μια δυναμική αλληλεπίδραση μεταξύ της μνήμης και κάποιων συστημάτων ελέγχου του εγκεφάλου. (3)
Αν σκεφτούμε πως η μνήμη καθορίζει τη γενικότερη αλλά και πιο εξειδικευμένη γνώση μας, δεν μπορεί παρά να ευνοεί και τη δημιουργική μας ικανότητα. Παρόλα αυτά χωρίς διανοητικό έλεγχο, δεν θα μπορούσαμε να σπρώξουμε τη σκέψη μας σε νέες κατευθύνσεις και να αποφύγουμε να κολλήσουμε σε αυτά που ήδη γνωρίζουμε.
Το μέρος του εγκεφάλου που δείχνει να συνδέει τη μνήμη με τη φαντασία και τη δημιουργική σκέψη είναι ο ιππόκαμπος, και είναι πολλές οι μελέτες που αποδεικνύουν αυτή τη συσχέτιση. Η ευέλικτη φύση αυτών των συστημάτων είναι ιδιαίτερα ευεργετική για τη δημιουργική σκέψη, η οποία απαιτεί ουσιαστικά τη σύνδεση ήδη γνωστών πληροφοριών με καινούργιες ιδέες.
Το ερώτημα που τίθεται περισσότερο τα τελευταία χρόνια είναι αν μπορούμε να καλλιεργήσουμε και να κατευθύνουμε τη δημιουργική μας ικανότητα μακροπρόθεσμα. Μπορούμε να παίξουμε το ρόλο του «σκηνοθέτη» ή υποστηρίζουμε αποκλειστικά το «ρόλο» που μας ανατέθηκε εκ γενετής, σαν ένα χαρακτηριστικό της προσωπικότητάς μας που δεν μπορούμε ν’ αλλάξουμε;
Αυτό το ζήτημα μάλλον για να μπορέσουμε να το προσεγγίσουμε χρειάζεται καταρχάς να αναγνωρίσουμε τις διαφορετικές φάσεις της διαδικασίας της δημιουργικής σκέψης, όπως είναι «η γέννηση μιας ιδέας» και «η αξιολόγηση μιας ιδέας». Αυτό που διαφαίνεται από απεικονίσεις της εγκεφαλικής λειτουργίας είναι πως στις διαφορετικές φάσεις ενεργοποιούνται επιπρόσθετα κέντρα του εγκεφάλου.
Συμπερασματικά αυτό μας λέει πως νοητικές λειτουργίες που συνήθως κάνουν μοναχική δουλειά, στη δημιουργική διαδικασία επιβάλλεται να συνεργαστούν. Αυτές οι «συνέργειες» διαφοροποιούνται μεταξύ των ανθρώπων και σίγουρα επηρεάζουν το τελικό αποτέλεσμα. Το αν όμως μπορούμε να επιδιώξουμε αυτές τις διασυνδέσεις και άρα να ενδυναμώσουμε τις δημιουργικές μας ικανότητες σε βάθος χρόνου δεν φαίνεται να έχει απαντηθεί ακόμη από το χώρο των νευροεπιστημών.
Η σημασία των προσωπικών επιλογών
Κάτι που μοιάζει όμως πιθανό να επηρεάζει και έχουμε τη δυνατότητα να το ορίσουμε, είναι τα δημιουργικά ερεθίσματα τα οποία δεχόμαστε και γενικότερα οι συνθήκες στις οποίες θέτουμε τους εαυτούς μας.
Η συμμετοχή μας σε δημιουργικές δραστηριότητες όπως είναι εργαστήρια ζωγραφικής, μαθήματα κηπουρικής, ομάδες θεάτρου, χορωδίες και τόσα άλλα, είναι ευκαιρίες για έκφραση της φαντασίας, η οποία όπως είδαμε δεν χαρακτηρίζεται ως μια μαγική ικανότητα ή ένα μυστικό ταλέντο, αλλά ενεργοποιείται μέσα από μια σειρά εγκεφαλικών λειτουργιών. Άρα η έκθεση μας σε περιβάλλοντα που χαρακτηρίζονται από δημιουργικότητα μας προσφέρει ευκαιρίες να τη «γυμνάσουμε».
Μέσα από τα λόγια του Duncan Wardle «Το μυαλό είναι ένας μυς της δημιουργικής σκέψης. Και όπως κάθε μυς χρειάζεται τακτική άσκηση.»
Ο συμβολή των νευροδιαβιβαστών
Η παραγωγή ορμονών, όπως η σεροτονίνη και η ντοπαμίνη, αποδεικνύουν πως ακόμη κι αν δεν μπορούμε να αλλάξουμε τα χαρακτηριστικά μας, μπορούμε να παρέμβουμε μέσα από τη διαμόρφωση της διάθεσης μας συμμετέχοντας σε δημιουργικές διαδικασίες.
Η ντοπαμίνη που μπορεί να ενεργοποιηθεί μέσα από δημιουργικές δραστηριότητες θα μας ανταμείψει μετακινώντας μας από μια θέση αδιαφορίας και απάθειας σε μια κατάσταση ενεργητικότητας και ενθουσιασμού.
Επίσης, τεχνικές χαλάρωσης, διαλογισμού και ενσυνειδητότητας βοηθούν στην παραγωγή σεροτονίνης και μπορούν να μας βοηθήσουν όταν έχουμε πολύ άγχος και δεν βρίσκουμε λύση σ΄ ένα πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε.
Κατά κανόνα το στρες και με τη σειρά της η στρεσογόνα ορμόνη κορτιζόλη, έχει φανεί πως αντιμάχεται τις θετικές επιδράσεις της σεροτονίνης, ενώ γενικότερα οι άνθρωποι όταν βιώνουν έντονο άγχος προτιμούν να παραμένουν σε οικείες καταστάσεις, παίρνουν λιγότερα ρίσκα και γενικότερα δεν μπορούν να αξιοποιήσουν την δημιουργική τους σκέψη στη γέννηση καινούργιων ιδεών αλλά και λύσεων.
Σύμφωνα με τον Baba Shiv (4), καθηγητή μάρκετινγκ του Στάνφορντ, είναι το σωστό «χημικό κοκτέιλ», δηλαδή ένα υψηλό επίπεδο σεροτονίνης και ντοπαμίνης, που μπορεί να επιτύχει μια ιδανική κατάσταση δημιουργικής διέγερσης στην οποία είμαστε τόσο όσο ήρεμοι αλλά και τόσο όσο ενεργοποιημένοι. Κατά τον καθηγητή, ένας ήρεμος μεν, αλλά όχι αρκετά ενεργοποιημένος άνθρωπος, όπως και το αντίθετο, δεν θα καταφέρει να αποδώσει στις δημιουργικές προκλήσεις.
Διαβάστε σχετικά: Η υπερβολική οργάνωση μπορεί να εμποδίσει τη δημιουργικότητα
Η αξία του να κάνουμε πολλά, αλλά αργά
Τα παραπάνω δείχνουν να συμφωνούν και με τις τοποθετήσεις του οικονομολόγου και δημοσιογράφου Tim Harford (5). Μέσα από μία δημοφιλή ομιλία του εκφράζει την άποψη πως η ενασχόληση με πολλές διαφορετικές ιδέες και θεματικές παράλληλα, αλλά σε αργούς ρυθμούς, είναι η πετυχημένη συνταγή για αποτελεσματική δημιουργική σκέψη. Ο ίδιος υποστηρίζει τη θέση του μέσα από παραδείγματα μελετών, προσωπικοτήτων που έχουν διαπρέψει στο πεδίο τους, τόσο από τον χώρο των καλλιτεχνών όσο και των επιστημών.
Φαίνεται πως πολλοί μοιράζονται ένα κοινό πρότυπο συμπεριφοράς, όπως ο ο Harford το ονοματίζει «πολυπραγμοσύνη σε αργή κίνηση». Το άγχος λοιπόν και η γρήγοροι ρυθμοί, επιβεβαιώνεται και μέσα από τη δική του προσέγγιση στο θέμα, πως επηρεάζουν αρνητικά τη δημιουργικότητα τόσο στην επίλυση προβλημάτων όσο και στη γέννηση νέων ιδεών.
Ολοκληρώνοντας και ανακεφαλαιώνοντας λοιπόν, το βέβαιο είναι πως το φαινόμενο της δημιουργικότητας θα συνεχίσει να απασχολεί ανθρώπους από πολλούς και διαφορετικούς τομείς. Στο μεταξύ, δύο μοιάζουν να είναι τα σημεία κλειδιά που προκύπτουν από τα παραπάνω.
Καταρχάς, η δημιουργική ικανότητα βασίζεται σε εγκεφαλικές λειτουργίες, οι οποίες παρόλο που διαφοροποιούνται από άνθρωπο σε άνθρωπο, σ’ ένα γενικότερο πλαίσιο είναι προσβάσιμη και διαθέσιμη σε όλους. Άρα τοποθετήσεις όπως «έχεις γεννηθεί δημιουργικός» ή «χρησιμοποιείς το δεξιό ημισφαίριο του εγκεφάλου σου περισσότερο από το αριστερό» αποτελούν μύθους.
Επίσης, στο μέλλον αναμένουμε έρευνες από το χώρο των νευροεπιστημών, αλλά και ποιοτικές μελέτες από το χώρο της ψυχολογίας να μας δώσουν κι άλλα στοιχεία που θα διαφωτίσουν περισσότερο τα κρυφά σημεία που ακόμη υπάρχουν όσον αφορά τις δυνατότητες ενδυνάμωσης της δημιουργικής ικανότητας.
Μέχρι τότε η συμμετοχή μας σε δημιουργικές δραστηριότητες μοιάζει να είναι μονόδρομος για να μπορέσουμε να επωφεληθούμε από τα καλά που οι δημιουργικές διεργασίες μας προσφέρουν, τόσο στην εξάσκηση της ίδιας της ικανότητας όσο και στη συνολική βελτίωση της διάθεσης μας, άρα στο ευ ζην μας!
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
(1) Guilford, J.P. (1950). Creativity. American Psychologist 5: 444-454. (1959). Traits of creativity in Creativity and its Cultivation.142-161.
(2) https://rainmaker.fm/audio/writer/neuroscientist-michael-grybko/
(3) Beaty, R. E., Kenett, Y. N., Christensen, A. P., Rosenberg, M. D., Benedek, M., Chen, Q., Silvia, P. J. (2018). Robust prediction of individual creative ability from brain functional connectivity.
(4) Naqvi, N., Shiv, B., Bechara, A. (2006). The Role of Emotion in Decision Making. A Cognitive Neuroscience Perspective. Current Directions in Psychological Science. Vol.: 15, 5: 260-264
(5) https://www.ted.com/talks/tim_harford_a_powerful_way_to_unleash_your_natural_creativity
*Απαγορεύεται ρητώς η αναπαραγωγή χωρίς προηγούμενη άδεια των υπευθύνων της ιστοσελίδας*
