Η επιλογή της κάθε λέξης στη θεραπευτική διαδικασία, η τοποθέτηση της στη πρόταση, η σύνδεση της στο διάλογο- και όχι μόνο- φανερώνει να έχει μια ισχυρή θέση στην θεραπευτική σχέση. Κάθε μικρή λεπτομέρεια έχει τη δύναμη να αλλάξει τη ροή της επικοινωνίας, όσο εύκολα το κύμα μπορεί τη μία στιγμή να σε χαϊδεύει και την επόμενη να σε χτυπά με ορμή.
Κι αυτός είναι ένας λόγος παραπάνω που αγαπάμε τις ιστορίες. Γιατί μέσα από τη δύναμη της λέξης γεννιέται ένα ταξίδι. Μια γνωριμία με καινούργιους ανθρώπους και κόσμους. Μία επανασύνδεση με έννοιες και εμπειρίες που γνωρίζουμε, ή νομίζουμε ότι γνωρίζουμε. Με ιδέες και συναισθήματα που έχουμε ξεχάσει ή έχουμε κρύψει βαθιά μέσα μας. Δεν έχει σημασία αν θα το ονομάσουμε «παραμύθι» ή «ιστορία». Σημασία έχει ότι σε κάθε ιστορία υπάρχει μία άφιξη. Υπάρχει η διαδρομή. Και υπάρχει ο προορισμός.
Ένα μικρό ταξίδι
Τρίτη πρωί στο νοσοκομείο του νησιού, χειμώνας και ο ουρανός είναι συννεφιασμένος όπως οι καρδιές των περισσότερων ανθρώπων τον τελευταίο καιρό. Βρίσκομαι εκεί για προσωπικό ραντεβού και χρησιμοποιώ την ευκαιρία να ανταλλάξω δύο κουβέντες με φίλη ψυχίατρο. Δεν μιλάμε πολύ. Η επιπλέον ένταση κι αναμονή που έφερε ο covid-19 έχει εξαντλήσει τους ανθρώπους γύρω μας.
Την αποχαιρετώ και κατευθύνομαι στο παθολόγο που έχω ραντεβού. Μου ζητάει να τον περιμένω. Μου εξηγεί ότι έχει μια κυρία 89 ετών στο γραφείο του εδώ και αρκετή ώρα και προσπαθεί να συνεννοηθούν. Η πόρτα του παραμένει ανοιχτή με την προσμονή να την αποχαιρετήσει και μου ζητάει να κάνω λίγη υπομονή. Με την πόρτα ανοιχτή πλέον ο διάλογος τους συνεχίζει να ξετυλίγεται δίπλα μου.
Ο γιατρός προσπαθεί να εξηγήσει ότι οι εξετάσεις της είναι καλές, ωστόσο η κυρία επιμένει ότι κάτι λείπει κάτι δεν έχουν προσέξει. Ότι ίσως ο θυρεοειδής δεν είναι σε σωστά επίπεδα. ‘Ότι σίγουρα κάτι έχει ξεχάσει. Ο γιατρός της ξαναδείχνει τα χαρτιά, εξηγώντας ότι οι τιμές είναι φυσιολογικές και δεν υπάρχει λόγος επιπλέον φροντίδας. Η αντίδραση, ωστόσο, παραμένει αμετακίνητη. Κι αυτό αυξάνει την ένταση.
Με συγχωρείτε, αλλά μήπως είστε γιατρός;, θα ρωτήσει ο γιατρός, αρκετά σκωπτικά.
Η αρνητική απάντηση της κυρίας ώθησε το διάλογο να συνεχιστεί με αυξανόμενη ένταση κι από τις δύο πλευρές. Η φωνή του γιατρού γίνεται πιο έντονη και επιθετική και εκείνη συνεχίζει και επιμένει ότι κάτι δεν έχει γίνει καλά. Ο γιατρός προσπαθεί να της εξηγήσει ότι δεν τον διευκολύνει με τον να τον αμφισβητεί συνέχεια, εντούτοις εκείνη συνεχίζει να διαφωνεί.
Και τότε, ο γιατρός ξαφνικά της λέει Μήπως όταν ήσουν μικρή ήθελες να γίνεις γιατρός;
Ξαφνικά, η φωνή της αλλάζει, αποκτάει μια νεότητα σχεδόν παιδική. Η αλήθεια είναι ότι όταν ήμουν μικρή έκανα χειρουργείο στις κούκλες μου. Μάλλον έχετε δίκιο, ήθελα να γίνω γιατρός.
Ο γιατρός γελάει-ομολογώ ότι κι εγώ γέλασα από την καρέκλα μου-και τότε γίνεται κάτι μαγικό. Η φωνή του γιατρού αλλάζει πλήρως. Γίνεται φωνή συμπόνιας.
Ώστε έτσι εξηγείται. Η κυρία σταματάει να μιλάει για λίγο. Ευχαριστώ, γιατρέ. Ξέρετε, με όλα αυτά που γίνονται γύρω μας, φοβάμαι. Θα σας ξαναδώ σε λίγο καιρό.
Μαζεύει με την βοήθεια του τις εξετάσεις της και μας αποχαιρετά. Νομίζω ότι ένα μικρό χαμόγελο κρυβόταν κάτω από την μάσκα της εκείνη τη στιγμή.
Το ψυχικό κόστος στα επαγγέλματα υγείας
Σύμφωνα με τον Π.Ο.Υ. (1995), ως ποιότητα ζωής ορίζεται : Η υποκειμενική αντίληψη του ατόμου για τη θέση του στην ζωή, μέσα στα πλαίσια του πολιτισμού και του συστήματος αξιών μέσα στο οποίο ζει, σε σχέση με τους στόχους, τις προσδοκίες, τις ηθικές αξίες, τις ανησυχίες του και τα ενδιαφέροντα του.
Η ποιότητα της επαγγελματικής ζωής αποτελεί ένα σημαντικό μέρος στη ζωή ενός ανθρώπου, καθώς καταλαμβάνει χρονικά ένα μεγάλο μέρος από την καθημερινότητά του. Ο κάθε άνθρωπός διαχειρίζεται διαφορετικά τον τρόπο με τον οποίο η επαγγελματική του ταυτότητα θα επηρεάσει τη ζωή του.
Οι επαγγελματίες που εμπλέκονται με την παροχή βοήθειας και υπηρεσίες υγείας, όπως γιατροί, νοσοκόμοι, κοινωνικοί λειτουργοί, ψυχολόγοι, έρχονται συχνά σε επαφή με το τραύμα, τον πόνο και τον φόβο των εξυπηρετούμενων τους, καθώς συναναστρέφονται καθημερινά με στρεσογόνα γεγονότα. Ο δρόμος αυτός είναι γεμάτος ταλαντώσεις ανάμεσα σε στιγμές απώλειας, που εναλλάσσονται με στιγμές συγκίνησης, σε στιγμές απόγνωσης, σε στιγμές καλοσύνης.
Διολισθαίνοντας στη δυσκολία της στιγμής ψάχνουμε να βρούμε την ανθεκτικότητα μας στη γλώσσα της συμπόνιας. Για πολλούς και πολλές επαγγελματίες υγείας, η έννοια της συμπόνιας για τους άλλους ανθρώπους και η «αλτρουιστική επιθυμία» να αλλάξουν τια ατομικές και κοινωνικές συνθήκες γύρω τους, υπήρξε ένα βασικό κίνητρο για να επιλέξουν το επαγγέλμα του ψυχολόγου ή του κοινωνικού λειτουργού ή του νοσηλευτή. Σύμφωνα με τους Decker, Brown, Ong και Stiney-Ziskind (2002), «Κάθε φορά που θεραπεύεις κάποιον, δίνεις ένα κομμάτι του εαυτού σου. Έτσι κάποια στιγμή, και εσύ ο ίδιος θα χρειαστεί να θεραπευτείς». Το κόστος, λοιπόν, της συμπόνιας είναι μεγάλο.
Ψυχική ανθεκτικότητα και κόπωση συμπόνιας
Στο διάλογο που προηγήθηκε, αναγνώρισα μία βασική αρχή της καταξιωτικής συστημικής διερεύνησης, ότι πίσω από κάθε πρόβλημα βρίσκεται ένα ματαιωμένο όνειρο. Κατά την θεραπευτική διαδικασία, και εμείς οι ίδιοι θα βιώσουμε απώλειες. Θα ψάξουμε τις σωστές ερωτήσεις για να ανοίξουμε διάλογο με το τραύμα, θα προσπαθήσουμε να συντηρήσουμε τη θέση της ανθεκτικότητας. Και, ίσως, κυρίαρχος σύμμαχος θα είναι η συμπόνια. Πώς ορίζονται, όμως, οι έννοιες της ψυχικής ανθεκτικότητας και της κόπωσης συμπόνιας</strong>;
Ο όρος «ικανοποίηση συμπόνιας» χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει την ικανότητα που έχει κάποιο άτομο να ανταπεξέρχεται στις δυσκολίες και στα τραυματικά γεγονότα. Η Stamm (2009) αναφέρει ότι η Ικανοποίηση Συμπόνιας σχετίζεται με την αίσθηση ικανοποίησης και ευχαρίστησης όταν κάνει κάποιος τη δουλειά του.
Όταν οι ψυχολόγοι, νοσηλευτές και κοινωνικοί λειτουργοί νιώθουν ικανοποίηση και ευχαρίστηση γι’ αυτά που προσφέρουν μέσα από την εργασίας τους, τότε αισθάνονται ευτυχισμένοι, χαρούμενοι, δυνατοί και επιθυμούν να συνεχίσουν. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Stamm: Παράλληλα με το κόστος της φροντίδας υπάρχουν και θετικές αποζημιώσεις που προκύπτουν από τη παροχή φροντίδας.
Η Ψυχική Ανθεκτικότητα (Psychological Resilience) είναι η θετική προσαρμογή των ατόμων παρά τις αντίξοες συνθήκες, όπως μία ασθένεια ή μία φυσική καταστροφή (Κουδιγκέλη, 2017). Οι Rirkin και Hooperman ορίζουν την Ψυχική Ανθεκτικότητα ως την ικανότητα του ατόμου να αναγεννιέται, να επανέρχεται, να προσαρμόζεται με επιτυχία στο περιβάλλον, παρά τις αντιξοότητες, και να αναπτύσσει κοινωνική, ακαδημαϊκή και επαγγελματική επάρκεια, παρά την έκθεσή του σε έντονο στρες ή απλά σε αγχογόνες καταστάσεις, που διέπουν και είναι εγγενείς στον σύγχρονο κόσμο.
Αρχικά, ο όρος Ψυχική Ανθεκτικότητα χρησιμοποιήθηκε το 1970, για να δώσει μία εξήγηση πώς τα παιδιά που μεγάλωναν σε παθογόνα οικογενειακά περιβάλλοντα, κατάφερναν να επιβιώσουν από αυτή την εμπειρία και δεν παρουσίαζαν κάποια ψυχοπαθολογία, ενώ κάποια άλλα εκδήλωναν σοβαρά ψυχολογικά προβλήματα. Έτσι, η Ψυχική Ανθεκτικότητα ορίστηκε ως το αποτέλεσμα των φυσιολογικών μηχανισμών προσαρμογής (Σταλίκας, 2011).
Στην περίπτωση, όμως, που αντιμετωπίζουν προβλήματα με την εργασία τους οι επαγγελματίες στο χώρο της υγείας, τότε η ικανοποίηση Συμπόνιας είναι μικρή (Stamm, 2005). Ο όρος «κόπωση Συμπόνιας» χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά από την Joinson το 1992 σε ένα περιοδικό νοσηλευτικής, για να περιγράψει την εξάντληση των νοσηλευτών που εργάζονταν στα επείγοντα περιστατικά.
Σύμφωνα με την Joinson (1992), ως Κόπωση Συμπόνιας ορίζεται η φυσική συνέπεια της εργασίας με άτομα που έχουν βιώσει κάποιο τραύμα ή άλλο στρεσογόνο γεγονός. Συγκεκριμένα, ο Figley (1995) την ορίζει ως μία κατάσταση εξάντλησης και δυσλειτουργίας, βιολογικής, σωματικής και συναισθηματικής, που έρχεται ως συνέπεια της παρατεταμένης έκθεσης σε στρες συμπόνιας.
Αναφέρει ότι προκαλεί μια διάχυτη μείωση της επιθυμίας, της ικανότητας και της ενέργειας του επαγγελματία να συμπονέσει και να φροντίσει τους άλλους, ενώ ταυτόχρονα χάνει την ικανότητα του να νιώσει ικανοποίηση ή χαρά, επαγγελματική ή προσωπική.
Διαχείριση ψυχικής ανθεκτικότητας: Ταλάντωση, όχι θέση.
Σε κάθε τραυματικό γεγονός, σημαντικό ρόλο, εκτός από την ανθεκτικότητα του ατόμου, έχει και το επίπεδο του κινδύνου που εκτέθηκε το άτομο. Ωστόσο, πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι κάθε άτομο αντιλαμβάνεται με διαφορετικό τρόπο τον κίνδυνο. Κάθε φόρα που ερχόμαστε κοντά σε έναν άνθρωπο με σκοπό την ίαση του ή να ταξιδέψουμε μαζί του σε ένα υπαρξιακό ταξίδι αναζήτησης, τότε οι εμπειρίες, οι προσδοκίες, τα στρεσογόνα γεγονότα που έχει βιώσει και ο φόβος της αλλαγής έρχονται στο δρόμο μας.
Όλα αυτά ζωντανεύουν μέσα στις αφηγήσεις καθώς το νήμα της ιστορίας ξετυλίγεται ανάμεσα στον εξωτερικό και στο εσωτερικό μας κόσμο. Οι επαγγελματίες υγείας ενώνοντας τα νήματα των δύο κόσμων, ίσως καλό είναι να υπενθυμίζουν στον εαυτό τους, ότι μπορούν να αντλήσουν βοήθεια και πληροφορίες μέσα από την αυτοπαρατήρηση, την καταγραφή και την εξέταση και των δικών τους συναισθημάτων και αντιδράσεων, τα οποία θα μπορούν να τα χρησιμοποιήσουν στη θεραπευτική σχέση και στο θεραπευτικό διάλογο. Εξάλλου μέσα σε αυτή τη σχέση και στο μαζί υπάρχουν όλες αυτές οι στιγμές που λαμβάνουμε μεγάλη ανταμοιβή για το έργο μας.
Όμως πλάι στην ανταμοιβή μπορεί να είναι οι κίνδυνοι, η κούραση, η γεύση της αποτυχίας, καθώς αυτή η βαθιά συμπονετική διασύνδεση είναι που κάνει τους επαγγελματίες υγείας τρωτούς και ευπρόσβλητους. Αγκαλιάστε και τις δύο πλευρές σας για να θυμίσετε στον εαυτό σας τον οδηγό και βοηθό σας, τη συμπόνια.
Στη ζωή δεν υπάρχουν ευτυχώς γραμμικά σχήματα, εμείς, ο κόσμος, η φύση είναι σε μία ανακατασκευή και ένα συνεχόμενο μετασχηματισμό. Κάθε φορά που διασταυρώνονται οι δρόμοι μας με τους θεραπευόμενους ξεκινάει ένας χορός συναισθημάτων, ερωτημάτων, αναγκών, ψυχολογικών αναζητήσεων και ηθικών διλημμάτων. Σε αυτόν, θα αποφασίσουμε να συμμετέχουμε ως ημιτελή όντα με αρκετά ελαττώματα, όμως με την βαθύτερη επιθυμία οι ηθικές επιλογές μας να μας κάνουν καλύτερους ο ένας για τον άλλο.
*Απαγορεύεται ρητώς η αναπαραγωγή χωρίς προηγούμενη άδεια των υπευθύνων της ιστοσελίδας*
