Η ανάπτυξη της ψυχικής ανθεκτικότητας είναι έργο μιας ζωής και ως τέτοιο απαιτεί από εμάς χρόνο και επιμονή.
Οι αναπόφευκτες δυσκολίες της ζωής
Ας φανταστούμε ότι ετοιμαζόμαστε να κάνουμε «ράφτινγκ» σε ένα ποτάμι. Ο χάρτης του ποταμού μάς δείχνει ότι εκτός από τις ήρεμες και αβαθείς περιοχές που πρόκειται να συναντήσουμε, θα βρεθούμε αντιμέτωποι με ορμητικά νερά και φυσικά εμπόδια που απαιτούν ελιγμούς και δυσκολεύουν την κατάβαση. Πως εξασφαλίζουμε ότι θα διασχίσουμε με περισσότερη ασφάλεια το ποτάμι και θα αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικά κάθε πιθανή πρόκληση κατά τη διάρκεια της κατάβασης;
Πιθανόν να βασιστούμε στην καθοδήγηση ενός έμπειρου οδηγού, να εξοπλιστούμε με παραπάνω σωσίβια ή να επιλέξουμε μια πιο δυνατή σχεδία. Ίσως τότε καταφέρουμε όχι μόνο να ανταπεξέλθουμε ικανοποιητικά στη δοκιμασία, αλλά να αποκτήσουμε και περισσότερη αυτοπεποίθηση και θάρρος ως «rafters».
Φυσικά, στην ζωή δεν υπάρχουν χάρτες (τουλάχιστον με την πραγματιστική έννοια του όρου) που να μάς προειδοποιούν για τα «επικίνδυνα σημεία» που πρόκειται να συναντήσουμε, αν και όλοι κάποια στιγμή καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε δύσκολες καταστάσεις που απαιτούν ειδικούς χειρισμούς.
Κάποιες από αυτές τις καταστάσεις μπορεί να αφορούν προκλήσεις της καθημερινότητας (π.χ. προστριβές στον χώρο εργασίας, ζητήματα διαπροσωπικών σχέσεων, οικονομικές δυσκολίες, κτλ.), ενώ κάποιες άλλες να σχετίζονται με μείζονα γεγονότα της ζωής (π.χ. θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου, σοβαρές ασθένειες, πανδημίες, ενδοοικογενειακή βία, φυσικές καταστροφές, κτλ.).
Κάθε τέτοια εμπειρία φαίνεται όμως να επηρεάζει τους ανθρώπους με διαφορετικό τρόπο και να γεννά ένα μοναδικό μείγμα σκέψεων, συναισθημάτων και συμπεριφορών ως απόκριση στα παραπάνω συμβάντα.
Τι είναι η ψυχική ανθεκτικότητα;
Οι ψυχολόγοι χρησιμοποιούμε συχνά τον ευρέως διαδεδομένο όρο της ψυχικής ανθεκτικότητας για να περιγράψουμε τον βαθμό και τον τρόπο προσαρμογής ενός ατόμου στις παραπάνω καταστάσεις της ζωής. Η ψυχική ανθεκτικότητα λοιπόν έχει να κάνει με το κατά πόσο καταφέρνουμε να δημιουργήσουμε για τον εαυτό μας μια θετική προσαρμογή στα αρνητικά και στρεσσογόνα γεγονότα που αναπόφευκτα θα βιώσουμε κάποια στιγμή στην ζωή μας.
Είναι όμως η ψυχική ανθεκτικότητα ένα γνώρισμα με το οποίο γεννιόμαστε ή το αποκτάμε κατά τη διάρκεια της ζωής μας; Ποιος είναι ο ρόλος των πρώτων φροντιστών στην ψυχική ανθεκτικότητα του παιδιού και πως μας βοηθά η ψυχοθεραπεία να την ενισχύσουμε; Και τέλος, πώς μπορούμε να την αναπτύξουμε μέσα στην καθημερινότητά μας;
Διαβάστε σχετικά: Ψυχική Ανθεκτικότητα
Ψυχική υγεία και δυτικοευρωπαϊκή κουλτούρα
Διανύουμε μια κρίσιμη περίοδο για την ψυχική μας υγεία – τα αποτελέσματα αρκετών ερευνών (λ.χ. Klerman & Weissman, 2009˙ Cohen & Janicki-Deverts, 2012˙ Twenge, 2014) δείχνουν ότι τα ποσοστά άγχους, κατάθλιψης και αυτοκτονικού ιδεασμού έχουν αυξηθεί σημαντικά την τελευταία δεκαετία. Επίσης, η εμφάνιση των παραπάνω ψυχικών δυσκολιών τείνει να είναι ολοένα και συχνότερη σε άτομα νεαρότερης ηλικίας.
Από την μία πλευρά, οι ραγδαίες κοινωνικο-οικονομικές αλλαγές, οι γρήγοροι ρυθμοί της ζωής, οι μη ικανοποιητικές διαπροσωπικές σχέσεις, το ασταθές οικογενειακό περιβάλλον και η αποξένωση από τον εαυτό και τον υπόλοιπο κόσμο, παίζουν αναμφισβήτητα καθοριστικό ρόλο στη διατάραξη της ψυχικής μας υγείας.
Από την άλλη μεριά όμως, ερχόμαστε αντιμέτωποι με μία κουλτούρα που προωθεί την αναζήτηση της «βέλτιστης ευκολίας» σε ό,τι και να κάνουμε, που μειώνει τα αποθέματα της ανοχής μας απέναντι στον πόνο και τη δυσφορία, και που προσπαθεί με κάθε τρόπο να μάς θυμίζει ότι καθετί που μας συμβαίνει στην ζωή, από την μικρότερη καθημερινή ενόχληση έως κάτι πιο σοβαρό, πρέπει να το βλέπουμε θετικά.
Η σχέση της ψυχικής ανθεκτικότητας με τα συναισθήματα
Έρχονται στο γραφείο μου αρκετοί νέοι άνθρωποι με διάφορα ζητήματα που τους απασχολούν στο παρόν (το κεντρικό ζήτημα τις περισσότερες φορές είναι μία γενική ανικανοποίηση από την ζωή, τις σχέσεις και τον εαυτό), και κάθε φορά που προσπαθούμε να επεξεργαστούμε και να καταλάβουμε ένα αρνητικό συναίσθημα, με ρωτάνε το ίδιο πράγμα, με κάποιες παραλλαγές φυσικά: Τι νόημα έχει να κάτσω να στεναχωρηθώ/λυπηθώ/θυμώσω τώρα; Συνήθως με βοηθά να προσπαθώ να το ξεχάσω. Αν το αποδεχτώ και το βιώσω, όπως μου λες, θα είναι σαν να κλαίω την μοίρα μου και θα είμαι μετά χάλια.
Αυτοί οι άνθρωποι, (όπως σχεδόν όλοι μας άλλωστε λίγο-πολύ), έχουν μάθει να συνδέουν την ανθεκτικότητα και τη δύναμη με την αποκλειστική έκφραση θετικών ή «επιτρεπτών» συναισθημάτων τα οποία φαίνεται να διατηρούν την «τέλεια εικόνα» που θέλουν να δείξουν στους άλλους. Ωστόσο, η ψυχική ανθεκτικότητα δεν είναι απόρροια των θετικών συναισθημάτων, αλλά αναπτύσσεται μέσα από την αξιοποίηση των αρνητικών συναισθημάτων.
Είναι η ικανότητα να αποδεχόμαστε κάποια αρνητικά συναισθήματα όπως είναι ο θυμός και η λύπη και να τα μετατρέπουμε σε κάτι χρήσιμο και δημιουργικό για εμάς. Να βιώνουμε την αποτυχία και την αυτοκριτική με τέτοιο τρόπο ώστε να εξελισσόμαστε τόσο διανοητικά όσο και συναισθηματικά… Πότε μάθαμε όμως να αποφεύγουμε τα αρνητικά συναισθήματα και γιατί συνεχίζουμε να το κάνουμε και στην ενήλικη ζωή πιστεύοντας ότι αυτό είναι ένδειξη δύναμης και «ανθεκτικότητας»;
Η ξεχασμένη συναισθηματική μας ζωή
Οι δεσμοί που δημιουργήσαμε με τους πρώτους φροντιστές της ζωής μας έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στον τρόπο που μάθαμε να βιώνουμε τα συναισθήματά μας καθώς και στο τι θεωρούσαμε ως παιδιά ότι έπρεπε να κάνουμε για να κερδίσουμε την αγάπη, την αποδοχή και την φροντίδα τους.
Τα παιδιά που έκλαιγαν σπάνια, που ήταν πάντα «ώριμα» και συμπεριφέρονταν σαν «μεγάλοι», που δεν ζητούσαν ποτέ κάτι, που δεν στεναχωρούσαν ή δεν πλήγωναν την μητέρα τους, που δεν ένιωσαν να ζηλεύουν ούτε στιγμή τα μικρότερα αδέρφια τους, έκαναν μια μεγάλη θυσία με σκοπό να διασφαλίσουν την προσοχή, την κατανόηση και τον σεβασμό των γονιών τους.
Θυσίασαν την ικανότητά τους να βιώνουν συνειδητά κάποια αρνητικά συναισθήματα (όπως είναι η ζήλια, ο φθόνος, ο θυμός, το άγχος, ή η ανημποριά) γιατί σε εκείνη την ηλικία δεν υπήρχε κάποιος δίπλα τους που να τα αποδέχεται πλήρως, να τα καταλαβαίνει και να τα στηρίζει. Αργότερα ως ενήλικες, όταν ερωτηθούν κατά τη διάρκεια μιας συνεδρίας, περιγράφουν συνήθως μια «ιδανική» σχέση με τους γονείς και μια παιδική ηλικία από την οποία απουσίαζε παντελώς ο φόβος και ο πόνος.
Στην ενήλικη ζωή τους, αυτά τα άτομα θα βιώσουν καταστάσεις που μπορεί να ξυπνήσουν κάποια υποτυπώδη και απωθημένα συναισθήματα, αν και δεν είναι φυσικά σε θέση να συνειδητοποιήσουν την αρχική τους αιτία.
Αυτές οι καταστάσεις έχουν τις περισσότερες φορές προσωπικό χαρακτήρα (απώλεια υγείας, θάνατος αγαπημένων προσώπων, εμμηνόπαυση, γηρατειά κτλ.) και προκαλούν ένα σημαντικό πλήγμα στην «τέλεια» εικόνα που είχαν πάντα για τον εαυτό τους και μέσω της οποίας κέρδιζαν τον θαυμασμό των άλλων. Κατά συνέπεια, ζητούν βοήθεια βιώνοντας συχνά ένα αίσθημα κενότητας, βαθιάς απελπισίας και αποξένωσης από τον εαυτό και τους άλλους.
Η βίωση των απαγορευμένων συναισθημάτων μας κάνει πιο…ανθεκτικούς
Η αναγνώριση και η σύνδεση αυτών των συναισθημάτων με την αρχική τους αιτία και η στήριξη της αυτοεκτίμησής τους στην αυθεντικότητα των δικών τους συναισθημάτων (και όχι στο αν έχουν ή δεν έχουν συγκεκριμένα χαρίσματα), είναι ένας από τους στόχους της ψυχοθεραπείας με σκοπό την ενίσχυση της ψυχικής τους ανθεκτικότητας απέναντι σε αυτά τα αναπόφευκτα γεγονότα της ζωής. Πως μπορούμε όμως σε επίπεδο καθημερινής λειτουργικότητας και εκτός ψυχοθεραπευτικού πλαισίου να αναπτύξουμε την ψυχική μας ανθεκτικότητα;
«Βρες έναν σκοπό, κάτι πέρα και μεγαλύτερο από τον εαυτό σου»
Αν πάρουμε μια αγχωτική εμπειρία για παράδειγμα – αυτό που προκαλεί περισσότερο άγχος στους ανθρώπους σε υπαρξιακό επίπεδο είναι συνήθως η ιδέα του θανάτου (του δικού μας ή των αγαπημένων μας προσώπων) – θα διαπιστώσουμε ότι αυτό που τροφοδοτεί το άγχος μας είναι η συνεχής επικέντρωση και προσοχή στον εαυτό μας.
Ο Irvin Yalom εμπνευσμένος από τον Επίκουρο και τον Νίτσε, μιλάει σε ένα από τα βιβλία του για το φαινόμενο των κυματισμών – της μετάδοσης δηλαδή ενός κομματιού σοφίας, καθοδήγησης, αρετών, ή ανακούφισης προς τους συνανθρώπους μας, γνωστούς ή άγνωστους.
Η έννοια των κυματισμών δεν είναι ταυτόσημη τόσο με την υστεροφημία μας, όσο με την αίσθηση του σκοπού και του νοήματος που έχουν οι πράξεις μας. Συνεπώς, φαίνεται να μπορούμε να αντέξουμε καλύτερα το άγχος γύρω από τα αρνητικά γεγονότα που μπορεί να προκύψουν στη ζωή, όχι προσπαθώντας να μειώσουμε τα ρίσκα που παίρνουμε γενικά στη ζωή, αλλά δίνοντας αξία σε αυτά τα ρίσκα μέσα από την ενασχόληση με ένα εγχείρημα μεγαλύτερο από τον εαυτό μας.
«Το μόνο που μπορείς να ελέγξεις στη ζωή είναι οι σκέψεις σου»
Ο Βούδας έλεγε ότι όταν μας τρυπάει ένα βέλος, τραυματιζόμαστε δύο φορές. Την πρώτη φορά, νιώθουμε το βέλος να διαπερνά το δέρμα μας και να αιμορραγούμε. Την δεύτερη φορά, μας τραυματίζουν οι σκέψεις μας για αυτό που μας συνέβη. Μπορεί να σκεφτούμε για παράδειγμα ότι δεν μας άξιζε να μας χτυπήσει το βέλος ή να ευχόμαστε να μην συνέβαινε ποτέ σε εμάς κάτι τέτοιο. Μπορεί να σκεφτούμε όμως ότι είμαστε τυχεροί που επιζήσαμε ενός τέτοιου τραυματισμού.
Ο πρώτος τραυματισμός είναι πέρα από τον έλεγχό μας, ο δεύτερος όμως είναι επιλογή μας. Τα περισσότερα από όσα μάς συμβαίνουν στη ζωή είναι πέρα από τον έλεγχό μας – η ασθένεια, τα γονίδιά μας, το τι σκέφτονται και αισθάνονται οι άλλοι για εμάς, οι συνθήκες στις οποίες μεγαλώσαμε, τα φυσικά φαινόμενα, ο θάνατος ακόμα και κάποια συναισθήματά μας για αυτές, καθώς και για άλλες απείρως περισσότερες καταστάσεις.
Η διαχείριση των συναισθημάτων μας λοιπόν έχει να κάνει με τον συνειδητό έλεγχο που ασκούμε πάνω στις σκέψεις μας. Όπως έλεγε άλλωστε και ο William James, το μεγαλύτερο όπλο εναντίον του στρες είναι η ικανότητά μας να διαλέγουμε μια σκέψη αντί για μια άλλη.
Διαβάστε σχετικά: 10 τρόποι για να ενισχύσουμε την ψυχολογική μας ανθεκτικότητα
«Συνδέσου με τους άλλους μέσα από το αμοιβαίο μοίρασμα»
Όταν περνάμε δυσκολίες και δυσάρεστα γεγονότα σε κάποια περίοδο της ζωής μας, θεωρώ ότι είναι βοηθητικό να σκεφτόμαστε ότι κατά πάσα πιθανότητα έχουν βρεθεί στην θέση μας εκατομμύρια (ή δισεκατομμύρια) άλλοι άνθρωποι και έχουν καταφέρει να επιβιώσουν από αυτό που συμβαίνει τώρα σε εμάς. Αυτά που μας συμβαίνουν στην ζωή δεν συμβαίνουν ειδικά σε εμάς και μόνο σε εμάς – μια τέτοια πεποίθηση ίσως να μας απομακρύνει από τους άλλους και να μας κάνει να πιστεύουμε ότι δεν θα καταλάβουν ποτέ όσα περνάμε.
Ακόμα και το υποκειμενικό νόημα που δίνουμε σε κάποιες εμπειρίες μας δεν είναι μοναδικό και αρκετά συχνά βρίσκουμε ομοιότητες με τις νοηματοδοτήσεις άλλων ανθρώπων. Η ενσυναίσθηση είναι το πιο δυνατό εργαλείο που διαθέτουμε στις προσπάθειές μας να συνδεθούμε με τους άλλους, να μοιραστούμε αμοιβαία όχι μόνο τις χαρές, αλλά και τον πόνο μας.
Είναι αυτό που συγκολλά τον σύνδεσμο ανάμεσα στους ανθρώπους και μας επιτρέπει να αισθανθούμε σε ένα βαθύτερο επίπεδο αυτά που αισθάνεται κάποιος άλλος. Η σκέψη λοιπόν ότι δεν υποφέρουμε μόνοι, ότι υπάρχει κάποιος που μπορεί να καταλάβει τον δικό μας πόνο και εμείς τον δικό του, προσφέρει μια παρηγοριά και αυξάνει παράλληλα την ψυχική μας ανθεκτικότητα απέναντι στις αναπόφευκτες δυσκολίες της ζωής.
Συμπέρασμα
Είδαμε λοιπόν ότι η ψυχική ανθεκτικότητα δεν είναι η απουσία αρνητικών συναισθημάτων, αλλά η λειτουργική ανταπόκριση του ατόμου στις δυσκολίες της ζωής παρά την παρουσία τους. Στην παιδική ηλικία, η καθολική ανάγκη για άνευ όρων αποδοχή, αγάπη και φροντίδα φαίνεται αρκετά συχνά να μην εκπληρώνεται και αυτό έχει σημαντικές συνέπειες.
Από την μία μεριά, αυτά τα παιδιά δείχνουν «δυνατά», «ώριμα» και κατά περιπτώσεις γίνονται οι «γονείς» των γονιών τους, αλλά από την άλλη απωθούν ένα σημαντικό κομμάτι της συναισθηματικής τους ζωής δημιουργώντας έναν ψευδή εαυτό και μία «τέλεια» εικόνα που μπορεί να καταρρεύσει σε κάποιο κρίσιμο στάδιο της ενηλικίωσης. Η βίωση των ξεχασμένων συναισθημάτων μέσα στην ψυχοθεραπευτική διαδικασία κρίνεται απαραίτητη για να αποκτήσει το άτομο μια βασισμένη στα αυθεντικά συναισθήματά του αυτοεκτίμηση.
Η ανάπτυξη της ψυχικής ανθεκτικότητας είναι έργο μιας ζωής και ως τέτοιο απαιτεί από εμάς χρόνο και επιμονή. Σε προσωπικό επίπεδο, οι κυματισμοί του Yalom και η σύνδεση με τους άλλους μέσω του ουσιαστικού, αυθεντικού και αμοιβαίου μοιράσματος είναι δύο τρόποι που μου προσφέρουν μεγάλη αισιοδοξία όταν έρχομαι αντιμέτωπος με τις διάφορες προκλήσεις που αντιμετωπίζω. Τα λόγια του ποιητή Τερέντιου, πέρα από την άχρονη σοφία τους, προσφέρουν σίγουρα μια ανακούφιση: είμαι άνθρωπος και τίποτα το ανθρώπινο δεν μου είναι ξένο.
*Απαγορεύεται ρητώς η αναπαραγωγή χωρίς προηγούμενη άδεια των υπευθύνων της ιστοσελίδας*
