Η πορεία ψυχικά ασθενών εκτός Λέρου. Οι προσπάθειες για να σβήσουν τα σημάδια του ασύλου.
Ο κ. Σπύρος είναι λιγάκι αγχωμένος. Μόλις μας βλέπει για πρώτη φορά ξεκινάει τις περιστροφές. Κάνει αργούς κύκλους γύρω από τον εαυτό του. Ξανά και ξανά. Θέλει τον χρόνο του. Όταν σταματά, ξεφυσάει ανακουφισμένος και αγγίζει έναν έναν τους ανθρώπους στο δωμάτιο. Ίσα που ακουμπάει το χέρι του. Αυτή είναι η δική του αγκαλιά, μια κίνηση με την οποία ορίζει τον χώρο και τα πρόσωπα. Μετά τις συστάσεις κάθεται οκλαδόν στον καναπέ, στην αριστερή παλάμη σφίγγει δύο κομπολόγια και ρωτάει με βραχνάδα στη φωνή: Και πώς αλλιώς σε λένε;. Μέχρι τα 57 του χρόνια αυτός ήταν ένας άνθρωπος στην αφάνεια. Είχε σβηστεί από το δημοτολόγιο του Δήμου Αθηναίων. Δεν είχε βγάλει καν αστυνομική ταυτότητα.
Οι ψυχολόγοι Εμμανουέλα Βιντιάδη (πρώτη αριστερά) και Στέλλα Χαλιμούρδα βοηθούν τον κ. Σπύρο να φορέσει το μπουφάν του.
Ο Σπύρος Γεωργίου γεννήθηκε το 1958 στην Αθήνα. Αγνώστου πατρός και με μητέρα η οποία είχε νοητική υστέρηση. Βάσει του ιστορικού του, βαπτίστηκε από κάποια μέλη της κοινωνικής υπηρεσίας του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Αττικής. Στα 13 του έτη εισήχθη, πιθανότατα μαζί με τη μητέρα του, στο Ψυχιατρείο της Λέρου όπου παρέμεινε για έναν χρόνο. Πέρασε μια ζωή σε ιδρύματα. Πρώτα στο Νταού Πεντέλης, όπου διαγνώστηκε με παιδική ψύχωση, μετά ξανά στο ΨΝΑ. Ώσπου το 2005 μεταφέρθηκε στο οικοτροφείο «Γαλήνη Β΄» στο Ζευγολατιό Κορινθίας. Εκεί θα τον βοηθούσαν να αποτινάξει τα σημάδια του ασύλου.
Όταν ήρθε σε εμάς δεν μπορούσε να συντηρηθεί. Είχε συχνές εξάρσεις. Δεν μπορούσε να πιάσει το κουτάλι για να φάει, δεν μπορούσε να κάτσει, θυμάται η Σοφία Τσεσμετζή, υπάλληλος της δομής που επί πέντε χρόνια ήταν το πρόσωπο αναφοράς για τον κ. Σπύρο, δηλαδή παρατηρούσε την εξέλιξή του.
«Του έλειπαν η αγάπη, η φροντίδα, οι αγκαλιές», λέει.
Αυτή η έλλειψη κοινωνικών δεξιοτήτων που είχε τότε ο κ. Σπύρος παρατηρείται σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό στους ψυχικά ασθενείς που επί χρόνια παρέμεναν κλεισμένοι σε ιδρύματα. Ειδικά όσοι στάλθηκαν τις δεκαετίες του ’60-’70-’80 στη Λέρο ήταν απομονωμένοι από την κοινωνία, με ελάχιστα εξωτερικά ερεθίσματα και καταδικασμένοι στην απραξία. Σα να τους έριχναν σε μια αποθήκη.
Στο πλαίσιο της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης αυτοί οι άνθρωποι επέστρεψαν σταδιακά στους τόπους καταγωγής τους και εντάχθηκαν σε ανοιχτές δομές. Η «Κ» ταξίδεψε στην Κορινθία και στην Εύβοια για να συναντήσει δύο πρώην τροφίμους της Λέρου, μελέτησε ιστορικά ασθενών και μαρτυρίες ειδικών που συμμετείχαν από τους πρώτους στις προσπάθειες αποασυλοποίησης και παρουσιάζει πώς με κόπο και φροντίδα κάποιοι άνθρωποι έμαθαν να ζουν από την αρχή.
«Αποικία Ψυχοπαθών»
Η πρώτη επωνυμία ήταν «Αποικία Ψυχοπαθών Λέρου». Αυτός ο τίτλος είχε επιλεγεί το 1958 όταν ιδρύθηκε με βασιλικό διάταγμα το Ψυχιατρείο στο μακρινό νησί του Ανατολικού Αιγαίου. Το 1987 μετονομάστηκε σε «Κρατικό Θεραπευτήριο - Κέντρο Υγείας Λέρου». Σε παλιούς στρατώνες, που είχαν κατασκευαστεί κατά τη διάρκεια της ιταλικής κατοχής των Δωδεκανήσων, κατέληγαν επί δεκαετίες καραβιές ψυχικά ασθενών από κάθε άκρη της Ελλάδας. Κάποιοι είχαν μεταφερθεί ακόμη και με αρματαγωγά του Πολεμικού Ναυτικού. Εκεί τους περίμενε ανειδίκευτο στην πλειονότητά του προσωπικό. Ντόπιοι, πρώην ψαράδες ή αγρότες, αναλάμβαναν τη φύλαξη των τροφίμων. Tο 1989 για 1.138 ασθενείς υπήρχαν μόλις δύο ψυχίατροι και ένας παθολόγος.
Οι άθλιες συνθήκες νοσηλείας στη Λέρο είχαν επισημανθεί στην Ελλάδα από μέλη της ιατρικής κοινότητας. Ωστόσο, ένα αποκαλυπτικό δημοσίευμα της βρετανικής εφημερίδας Observer το 1989, με τις φωτογραφίες γυμνών και εξαθλιωμένων τροφίμων, αποτέλεσε τη βασική αφορμή για ριζικές αλλαγές. Οι πύλες της Λέρου σταδιακά θα άνοιγαν στο πλαίσιο της αποασυλοποίησης. Σε πρώτη φάση θα μεταφέρονταν σε ξενώνες σε Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Αμφισσα, Ιωάννινα, Χαλκίδα, Λάρισα και Αλεξανδρούπολη περισσότεροι από 100 ασθενείς. Θα ακολουθούσαν και άλλοι. Τα κριτήρια για τη μετακίνηση των πρώτων ασθενών ήταν η εντοπιότητα, η ύπαρξη ή μη οικογένειας, η ηλικία, η ψυχοπαθολογία.
Οι ειδικοί που έφτασαν στη Λέρο για να τους προετοιμάσουν αντίκρισαν σοκαριστικές εικόνες. Ενδεικτικό είναι το αρχείο της Εταιρείας Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας με μαρτυρίες μελών της (πρόκειται για μη κερδοσκοπικό σωματείο που είχε ιδρύσει ο καθηγητής Παναγιώτης Σακελλαρόπουλος, ο «πατέρας της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης» στην Ελλάδα). Λογοθεραπεύτρια θυμάται ότι οι ασθενείς ζούσαν σα φυλακισμένοι, ουρούσαν όπου έβρισκαν, πλένονταν το πρωί με μάνικα ανά 40 άτομα στη σειρά με κρύο νερό, χωρίς σαπούνι. Κουρεύονταν και ξυρίζονταν μαζικά, έτρωγαν με τα χέρια, είτε όρθιοι είτε στα κρεβάτια τους. Καμία εξατομίκευση. Κάποιοι επί δεκαετίες δεν είχαν κοιτάξει τον εαυτό τους σε καθρέφτη.
Τραγικές ιστορίες συνόδευαν και το προσωπικό. Σύμφωνα με μαρτυρία ειδικού, μία εργαζόμενη τον πρώτο καιρό μετά τον διορισμό της επέστρεφε σπίτι της άρρωστη. Εκλαιγε, έκανε εμετό και παρακαλούσε τους γονείς της να μην την ξαναστείλουν. Δεν υπήρχε όμως άλλο εισόδημα στην οικογένεια και ήταν αδιανόητο να αφήσεις τότε μια σίγουρη και σταθερή δουλειά στο Δημόσιο.
Η έξοδος
Τον Φεβρουάριο του 1967 σε αυτές τις αρρωστημένες συνθήκες θα βρεθεί ένας νέος από χωριό της Ηπείρου. Στον ιατρικό του φάκελο από τη Λέρο που είναι σε γνώση της «Κ» αναγράφεται ως διάγνωση «ολιγοφρένεια-επιληψία». Εισήχθη στο Ψυχιατρείο γιατί τα παιδιά του χωριού τον πείραζαν με αποτέλεσμα να δημιουργούνται πολλαπλά προβλήματα λόγω της ευερεθιστότητάς του.
Στην πρώτη του συνέντευξη μόλις έφτασε στο νησί τον ρώτησαν εάν γνωρίζει την αιτία του εγκλεισμού του και εκείνος απάντησε ότι ήρθε «για να κάμει ενέσεις», να μην τον «πιάνει η σκοτούρα». Ευχή του τότε ήταν να επέστρεφε στον τόπο του για να ασχοληθεί με τα κτήματα. Τελικά παρέμεινε στη Λέρο 24 χρόνια.
Όλος ο ιατρικός του φάκελος από εκεί αριθμεί μόλις 11 σελίδες. Σε αυτές χώρεσαν δύο δεκαετίες, ενδεικτικό των περιορισμένων δραστηριοτήτων στο νησί αλλά και των αραιών ελέγχων των ασθενών. Το 1991 αυτός ο άνδρας επέστρεψε στην Ηπειρο και με τη βοήθεια ειδικών αυτονομήθηκε. Μπορούσε να χρησιμοποιήσει μόνος του τα ΚΤΕΛ για να επισκεφθεί το χωριό του. Αν και δεν ήξερε την ώρα δεν έχασε ποτέ λεωφορείο, όπως λέει ειδικός ψυχικής υγείας που τον γνώρισε. Μπορούσε πλέον να φάει μόνος του και έμαθε να ξεχωρίζει τα χρήματα εμπειρικά βάσει χρώματος και μεγέθους. Σήμερα είναι 88 ετών.
Το 1991, φτάνει στα δικά του πάτρια εδάφη στην Εύβοια και ο Κωστής Τριανταφύλλου. Και αυτός είχε συμπληρώσει 25 χρόνια στη Λέρο. Σύμφωνα με το ιστορικό του, κατά την παραμονή του στο νησί ήταν «άβουλος, αδιάφορος, απροσανατόλιστος σε χρόνο και τόπο και δεν είχε επίγνωση της κατάστασής του».
Μια μικρή μερίδα 50 κατοίκων της Αυλίδας αντιδρούσε τότε στον ερχομό των ψυχικά ασθενών. Το κοινοτικό συμβούλιο της περιοχής διοργάνωσε ένα μήνα πριν από την άφιξη των ασθενών δημόσια συγκέντρωση με τη συμμετοχή ειδικών για να αντιμετωπίσει την παραπληροφόρηση και την άγνοια.
Στο χωριό μας αντιμετωπίζουμε εδώ και λίγο καιρό ένα θέμα καθαρά κοινωνικό και ανθρωπιστικό που αφορά την εγκατάσταση ενός ξενώνα 10 ατόμων Ευβοέων με ειδικές ψυχοκοινωνικές ανάγκες, ξεκινούσε η ανακοίνωση του κοινοτικού συμβουλίου Παραλίας Αυλίδας τον Απρίλιο του 1991. Μερικά άτομα όμως αντιμετωπίζουν το θέμα αυτό σαν να επρόκειτο για κάποια ρυπογόνο βιομηχανία ή κάποιο πυρηνικό εργοστάσιο.
Είχαν έρθει νύχτα αυτοί οι άνθρωποι στη δομή για να αποφευχθούν εντάσεις. Και ο Κωστής μέσα σε αυτούς, λέει η Φωτεινή Τζαφέρου, επιστημονικά υπεύθυνη στον ξενώνα Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης της Χαλκίδας όπου σήμερα ζει ο κ. Κωστής στα 81 του έτη. Με τον καιρό οι κάτοικοι της Αυλίδας είδαν ότι μόνο όφελος θα είχαν από τη δομή. Οι ένοικοι έβγαιναν έξω, έπαιρναν το ψωμί της ημέρας, τα ψάρια, τα φρούτα, οπότε άρχισε και η κοινότητα να τους γνωρίζει.
Πέρα από τον κ. Κωστή υπήρχαν εκείνη την εποχή και άλλοι τρόφιμοι της Λέρου που επέστρεψαν στην Εύβοια. Το προσδόκιμο ζωής τους δεν ήταν μεγάλο λόγω της βαριάς φαρμακευτικής αγωγής και των κακουχιών που είχαν περάσει στο άσυλο. Ωστόσο, υπήρξε η περίπτωση και άλλου ασθενούς που με τη φροντίδα και τη βοήθεια ειδικών έζησε μέχρι τα 80. Κατά τον εγκλεισμό του στη Λέρο του είχαν κάνει έως και 18 ηλεκτροσόκ σε μία ημέρα. Όταν έφυγε από εκεί τα πάνω άκρα του ήταν αγκυλωμένα.
Βόλτες στη γειτονιά
Όταν συναντάμε τον κ. Κωστή στη Χαλκίδα, στο νέο κτίριο του ξενώνα της Εταιρείας Περιφερειακής Ανάπτυξης και Ψυχικής Υγείας, πλησιάζει η ώρα του φαγητού. Πρόθυμος να βοηθήσει, μεταφέρει τα πιάτα των υπόλοιπων πέντε ενοίκων στο τραπέζι, μοιράζει ψωμί και νερό. Η κ. Τζαφέρου τον θυμάται στα πρώτα του χρόνια εκτός Λέρου να καπνίζει γόπες, να κάνει συγκεκριμένα βήματα στο δωμάτιό του, επτά ή δέκα τη φορά και να σταματά, να αρπάζει το φαγητό χωρίς υπομονή. Σημάδια που πλέον δεν υπάρχουν.
Ήρθαν σε ένα σπίτι με κουζίνα, απολαμβάνουν το φαγητό σε τραπέζι οικογενειακά στρωμένο, έχουν κουρτίνες και κάδρα στα δωμάτιά τους, ένα σαλόνι να δουν τηλεόραση, λέει η κ. Τζαφέρου. Τον Μάιο του 1991 ο κ. Κωστής προσπαθεί να προσαρμοστεί στη νέα του ζωή έξω από το άσυλο. Σύμφωνα με το ιστορικό του, στα πρώτα του βήματα τότε δεν βγάζει μυθοπλαστικά στοιχεία, αλλά κομμάτια της ζωής του. Δίνει την εντύπωση ότι μαζεύεται. Εν αντιθέσει με τη Λέρο που ήταν δύσκολο να βάλει μια λογική σειρά, τώρα μπορεί να αποσπάται αλλά επανέρχεται.
Με τον καιρό ο κ. Κωστής αυτονομήθηκε σε κάποιες δραστηριότητές του. Συμμετείχε σε αγροτικές εργασίες, πήγαινε βόλτα στην παραλία ή για καφέ χωρίς συνοδεία, σήμερα εξακολουθεί να φέρνει το ψωμί από τον φούρνο και προσέχει την εμφάνισή του. Αν κάτι τον ευχαριστεί θα το δείξει με θαυμασμό. Δεν θα δημιουργήσει πρόβλημα, δεν έχουμε υποτροπή της ψυχιατρικής του νόσου, λέει η επιστημονικά υπεύθυνη του ξενώνα.
Ακόμη και συνήθειες που μπορεί να φαντάζουν αυτονόητες, όπως το να κρατάει κάποιος ρούχα πάνω του, ή να ξεκουμπώνει υπομονετικά ένα πουκάμισο, έπρεπε να τις διδαχθούν αυτοί οι άνθρωποι από την αρχή.
Φάρμα φροντίδας
Στο Ζευγολατιό Κορινθίας η βελτίωση του κ. Σπύρου, ο οποίος έχει νοητική υστέρηση, ήταν αργή αλλά σταθερή. Θέλει το χάδι, το άγγιγμα. Όχι με απότομο τρόπο, αλλά το επιδιώκει, λέει η ψυχολόγος στο οικοτροφείο «Γαλήνη Β΄», Εμμανουέλα Βιντιάδη.
Η συγκεκριμένη δομή της μη κερδοσκοπικής εταιρείας «Προμηθέας» στεγάζεται σε μια έκταση 17 στρεμμάτων, φιλοξενεί 15 επωφελούμενους και έχει 30 άτομα προσωπικό. Διαθέτει, μεταξύ άλλων, εργαστήρια παραγωγής σαπουνιού και κομπολογιού, οικόσιτα ζώα και κτήμα με εποχικές καλλιέργειες.
Συμμετέχουν σε όλες τις αγροτικές εργασίες, από το πότισμα και το σκάλισμα μέχρι τη συγκομιδή με την παρουσία του προσωπικού, λέει ο Κώστας Μουστακούνης, επιστημονικά υπεύθυνος του οικοτροφείου. Εξηγεί ότι αυτό το πρόγραμμα αποκαλείται φάρμα φροντίδας και η έμπνευση ήρθε από παρόμοια εγχειρήματα στην Αγγλία.
Την ημέρα που τον επισκεπτόμαστε ο κ. Σπύρος μαζεύει φρέσκα αυγά από το κοτέτσι, ταΐζει τη Δάφνη, την αγελάδα της δομής, και χαϊδεύει τα δύο άλογα τον Ντόμινο και τον Πίντο.
Στη «Γαλήνη Β΄» εφαρμόζουν ένα πρωτοποριακό πρόγραμμα ιπποθεραπείας. Διαθέτουν και προσομοιωτή ιππασίας που ξεκινά από το αργό περπάτημα και φτάνει μέχρι τον καλπασμό για να εξοικειωθούν οι επωφελούμενοι προτού ανέβουν στα άλογα. Έχουν και δύο άμαξες με τις οποίες πηγαίνουν βόλτες στο χωριό. Παρέδωσαν μια νύφη στην εκκλησία με μία από αυτές και έχουν και άλλες παρόμοιες προτάσεις από ντόπιους. Δέχονται τακτικά και επισκέψεις από σχολεία για να αποστιγματιστεί η ψυχική νόσος.
Μέχρι σήμερα τουλάχιστον επτά επωφελούμενοι του συγκεκριμένου οικοτροφείου μπόρεσαν να επανέλθουν στην κοινότητα και να ζουν αυτόνομα. Άλλα τέσσερα άτομα μένουν σε προστατευόμενο διαμέρισμα στο Ζευγολατιό υπό την καθημερινή εποπτεία ψυχολόγου και νοσηλεύτριας.
Με ενέργειες της κοινωνικής υπηρεσίας του οικοτροφείου ο κ. Σπύρος γράφτηκε ξανά στα δημοτολόγια του δήμου Αθηναίων, εκδόθηκε πιστοποιητικό γέννησης και απέκτησε για πρώτη φορά αστυνομική ταυτότητα τον Απρίλιο του 2015. Από την πρώτη του νοσηλεία στη Λέρο μέχρι και σήμερα, σύμφωνα με το κοινωνικό ιστορικό του, δεν είχε κάποια τηλεφωνική επικοινωνία ή επίσκεψη από συγγενικό του πρόσωπο, ούτε έχει αναζητήσει ο ίδιος κάποιον.
Στην πρόσφατη βόλτα μας στις εγκαταστάσεις της δομής ο βραχύσωμος άνδρας κοντοστέκεται, παίρνει στο χέρι του ένα κλαράκι, το μυρίζει βαθιά και λέει: «Δεντρολίβανο». Έχει μάθει, πλέον, να ξεχωρίζει τα φυτά.
ΜΕΤΑ ΤΟ ΑΣΥΛΟ
Η ζωή έξω από τo Ψυχιατρείο της Λέρου.
Πηγή: kathimerini.gr
