Η νευροοικονομία είναι η επιστήμη που ασχολείται με την αλληλεπίδραση μεταξύ εγκεφάλου και περιβάλλοντος σχετικά με το πεδίο λήψης χρηματοοικονομικών αποφάσεων.
Πρόκειται για ένα επιστημονικό πεδίο σχετικά πρόσφατο, το οποίο χαρακτηρίζεται από διεπιστημονικότητα, αφού ενσωματώνει τις οικονομικές επιστήμες, την ψυχολογία, την κοινωνιολογία, τις νευροεπιστήμες αλλά και τη γνωσιακή επιστήμη.
Σκοπός της νευροοικονομίας είναι να μελετήσει από που πηγάζουν φαινόμενα όπως η εκάστοτε οικονομική επένδυση, η λήψη αποφάσεων, η θεωρία των παιγνίων ( ο τρόπος δηλαδή που στοιχηματιζουμε) και το πως εμπλέκονται τα συναισθήματα στις οικονομικές επιλογές όπως για παράδειγμα οι παρορμητικές αγορές (compulsive shopping) αλλά και η επιρροή της διαφήμισης στην αγοραστική συμπεριφορά. Σε γενικές γραμμές ως επιστήμη ασχολείται με την βαθύτερη κατανόηση της λήψης αποφάσεων (decision making) και του πως αυτές εκφράζονται μέσα από οικονομικές συμπεριφορές.
Η λήψη των αποφάσεων που θα πάρουμε σχετικά με το που θα επενδύσουμε η που θα στοιχηματίσουμε δεν είναι καθόλου τυχαία αφού ο εγκέφαλος μας αποτελεί το βασικό όργανο που θα εμπλακεί στην απόφαση, όσο αυτοματοποιημένη κι αν φαίνεται, με έναν πολύ συγκεκριμένο τρόπο.
Υπάρχουν τρεις κατευθύνσεις που αφορούν την επιστήμη της νευροοικονομιας:
Πειραματική οικονομία (experimental economy), η οποία χρησιμοποιεί πειραματικές διαδικασίες για να δοκιμάσει την ισχύ διαφόρων οικονομικών μοντέλων, χρησιμοποιώντας τις ευριστικές του νου (οι ευριστικές του νου είναι γνωσιακές «παρακάμψεις», δηλαδή αυτοματοποιημένες αντιδράσεις και επιλογές οι οποίες χρησιμεύουν στην οικονομία του νου και εξυπηρετούν στη λήψη γρήγορων αποφάσεων).
Συμπεριφορική οικονομία (behavioral economy), η οποία συνδυάζει οικονομικές και ψυχολογικές επιστήμες, και ασχολείται με το πως συμπεριφέρονται οι άνθρωποι σε σχέση με την θεωρία των παιγνίων, όταν δηλαδή πρέπει να ποντάρουν η να στοιχηματίσουν κάπου και κατά πόσο η λήψη αυτή των αποφάσεων γίνεται σε συνειδητό επίπεδο.
Συμπεριφορική χρηματοοικονομία (behavioral finances), η οποία συνδυάζει τις χρηματοοικονομικές επιστήμες με την ψυχολογία, και διερευνά πως οι γνωστικές, οι συναισθηματικές και οι κοινωνικές μας λειτουργίες επηρεάζουν την αγορά, τις τιμές, την τοποθέτηση και εμπορία αγαθών καθώς και τις επενδύσεις.
Διαβάστε σχετικά: Γιατί οι ανασφαλείς άνθρωποι αγοράζουν περισσότερα υλικά αγαθά;
Γιατί μας ενδιαφέρει ο συνδυασμός όλων αυτών των επιστημονικών πεδίων;
Ο λόγος που η νευροοικονομία συνδυάζει τις νευροεπιστήμες με την ψυχολογία και τα οικονομικά είναι πως το κάθε επιστημονικό πεδίο από αυτά εξηγεί από διαφορετική πλευρά την λήψη αποφάσεων και τις οικονομικές επιλογές, αλλά σπάνια εξηγούν λεπτομερώς το πως οι άνθρωποι θα συμπεριφερθούν εν τελεί υπό συγκεκριμένες συνθήκες.
Έτσι, με το να μελετηθούν οι τα φαινόμενα οικονομικού ενδιαφέροντος μέσα από τις ψυχολογικές θεωρίες και με την βοήθεια των τεχνικών της νευροεπιστήμης, αυξάνονται οι πιθανότητες να κατανοηθούν (τουλάχιστον εν μέρει) τι κάνει τους ανθρώπους επιφυλακτικούς ή τολμηρούς, και τι τους δίνει την ώθηση να πάρουν οικονομικό ρίσκο. Όντας βέβαια ένα πεδίο καινούριο, θα χρειαστούν πολυάριθμες έρευνες προτού φτάσουμε σε μια βαθύτερη κατανόηση των αποτελεσμάτων.
Όπως και σε άλλους τομείς νευροεπιστήμης, η εξερεύνηση μπορεί να πραγματοποιηθεί σε διαφορετικά επίπεδα ανάλυσης, από τη μελέτη της δραστηριότητας των μεμονωμένων νευρώνων στον πίθηκο, έως τη διερεύνηση σύνθετων εγκεφαλικών συστημάτων στους ανθρώπους με τη βοήθεια μεθόδων νευροαπεικόνισης, όπως η τομογραφία η εκπομπή ποζιτρονίων (ΡΕΤ), ο λειτουργικός μαγνητικός συντονισμός (fMRI) και η καταγραφή των προκληθέντων νευρωνικών δυναμικών.
Οι έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί έχουν δώσει έως τώρα τα εξής ευρήματα: υπάρχουν κάποιες περιοχές του εγκεφάλου οι οποίες ενεργοποιούνται κατά την λήψη απόφασεων. Πιο συγκεκριμένα, σε μια έρευνα που διεξήγαγαν το 2005 οι Camelia Kuhnen και Brian Knutson, δύο ερευνητές στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ, ανακάλυψαν ότι ο εγκέφαλος μας εξετάζει το ρίσκο και την επιβράβευση χωριστά.
Οι πιο επικίνδυνες αποφάσεις προέρχονται από την ενεργοποίηση του nucleus accumbens, ενώ αυτές που προκαλούν άγχος αλλά αφορούν προσεκτικές επιλογές είναι αποτέλεσμα της ενεργοποίησης άλλων εγκεφαλικών κυκλωμάτων όπως η πρόσθια νησίδα. Με λίγα λόγια, αυτό που οι οικονομολόγοι αποκαλούν "αναμενόμενη χρησιμότητα" φαίνεται να είναι ένα ενιαίο κατασκεύασμα μόνο για επεξηγηματικούς σκοπούς, καθώς ο εγκέφαλος δεν παρουσιάζει την ύπαρξη κεντρικής διοίκησης και ελέγχου σε αυτές τις περιστάσεις.
Φαίνεται λοιπόν ότι υπάρχει διαφορά μεταξύ των ελεγχόμενων και των αυτόματων διαδικασιών που ενεργοποιούνται στις διάφορες περιοχές του ανθρώπινου εγκεφάλου: οι πρώτες διαδικασίες, αυτές που είναι εκούσιες, σειριακές και πολυέξοδες από την άποψη δαπάνης της γνωστικής ενέργειας, ενώ οι δεύτερες ασυνείδητες, αυθόρμητες και πιο "οικονομικές από γνωσιακή πλευρά". Όπως έχουμε δει, αυτή η διάκριση μεταξύ διαδικασιών αντικατοπτρίζει μια κατανομή καθηκόντων μέσα στον ανθρώπινο εγκέφαλο.
Από αυτή την άποψη, ο Camerar επεσήμανε ότι ο αριθμός των αυτόματων διαδικασιών που ενεργοποιούνται στον εγκέφαλό μας είναι σημαντικά μεγαλύτερος από εκείνους που ελέγχονται. Αυτό οφείλεται στην υπερβολική ποσότητα ερεθισμάτων και πληροφοριών στις οποίες υποβάλλονται καθημερινά οι εγκέφαλοί μας: για να σωθούν οι γνωστικοί πόροι και να επιταχυνθούν οι διαδικασίες λογικής, στην πραγματικότητα, από την πηγή ενός ερέθισμα, ο εγκέφαλος προτιμά να ενεργοποιήσει τις αυτόματες διαδικασίες, στη συνέχεια να επεξεργαστεί πληροφορίες με ελάχιστη προσπάθεια.
Εδώ πρέπει να εισαγάγουμε μια περαιτέρω διάκριση: αυτή μεταξύ των γνωστικών διαδικασιών, οι οποίες περιλαμβάνουν τη λογική, και τις συναισθηματικές διαδικασίες, που διαφορετικά έχουν να κάνουν με τα συναισθήματα. Αυτοί οι τέσσερις τύποι διαδικασιών (ελεγχόμενοι / αυτόματοι - γνωστικοί / συναισθηματικοί) μπορούν να εισαχθούν σε ένα τύπο «πλέγματος» ο οποίος έχει διαφορετική λειτουργία για κάθε τεταρτημόριο.
Διαβάστε σχετικά: Θέλετε να γίνετε περισσότερο ευτυχισμένοι; Ξοδέψτε τα χρήματά σας για να αγοράσετε χρόνο και όχι περισσότερα πράγματα
1) Διαγνωστικές Ελεγχόμενες Διαδικασίες
Είναι οι γνωστικές διεργασίες που ενεργοποιούνται συνειδητά υπό τη θέληση του υποκειμένου (π.χ. η συλλογιστική στην οποία βασίζεται η αξιολόγηση της καλοσύνης της αγοράς μιας νέας μηχανής). Είναι το τεταρτημόριο στο οποίο η ενεργοποίηση της διαδικασίας λήψης αποφάσεων λαμβάνει χώρα εσκεμμένα, αλλά στην οποία η αντιληπτή γνωστική προσπάθεια είναι πολύ υψηλή.
2) Επηρεασμένες ελεγχόμενες διαδικασίες
Είναι ελεγχόμενες διαδικασίες που σχετίζονται με τα συναισθήματα. Ο ίδιος ο Camerar τόνισε τη δυσκολία που συνδέεται με την ενεργοποίηση αυτών των διαδικασιών, οι οποίες είναι απίθανο ακριβώς επειδή συνδέονται με τη συνειδητή και εσκεμμένη αναπαραγωγή ολόκληρων τμημάτων συναισθηματικής ζωής.
3) Γνωσιακές Αυτόματες Διαδικασίες
Αυτό το τεταρτημόριο περιέχει όλα όσα έχει αποκτήσει ο αυτόματος εγκέφαλος από προηγούμενες γνωσιακές εμπειρίες. Για παράδειγμα, ένας σκιέρ που ξαφνικά αλλάζει κατεύθυνση για να πάρει γύρω από ένα εμπόδιο στην πίστα θέτει σε λειτουργία μια τέτοια διαδικασία.
4) Συναισθηματικές αυτόματες διαδικασίες
Το τέταρτο τεταρτημόριο είναι αντίθετο με το πρώτο, επειδή οι διαδικασίες που το χαρακτηρίζουν δεν πραγματοποιούνται μόνο κατά τρόπο ασυνείδητο, αλλά στερούνται επίσης και μιας νοηματικής και ορθολογικής βάσης. Οι αυτόματες συναισθηματικές διαδικασίες επηρεάζουν κατά κύριο λόγο τις αποφάσεις, τις αντιλήψεις και τις συμπεριφορές μας.
Η ύπαρξη αυτόματων διαδικασιών, δείχνουν ότι συχνά ο άνθρωπος όχι μόνο δεν έχει την αντίληψη ότι έχει αποφασίσει ένα συγκεκριμένο πράγμα, αλλά καν δεν γνωρίζει σε ποια βάση έκανε μια τέτοια απόφαση. Αυτός ο τύπος απόφασης εστιάζει την προσοχή των νευροοικονομικών.
Ηθικοί προβληματισμοί
Όπως σε κάθε επιστήμη, είναι σημαντικό να αναστοχαστούμε επάνω στους ηθικούς προβληματισμούς που προκύπτουν. Έτσι, και στο νεοσύστατο πεδίο της νευροοικονομίας είναι αυθόρμητο να ρωτάμε αν οι ηθικές επιλογές επηρεάζονται ή όχι από τους νευρωνικούς μηχανισμούς ή, αντίθετα, εάν μια απόφαση που ελήφθη «με πλήρη συνείδηση» και ελευθερία δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να θέσει τους προαναφερθέντες μηχανισμούς σε κίνηση. Εάν η πρώτη υπόθεση ήταν σωστή, θα μπορούσαμε να σκεφτούμε ένα είδος "μετριασμού" της ευθύνης για μη δεοντολογικά κατάλληλες πράξεις;
Όπως δείχνουν οι έρευνες οι περιοχές του εγκεφάλου που εμπλέκονται σε «επικίνδυνες» ενέργειες είναι πάντα οι ίδιες. Σε αυτό το σημείο, μένει να προβληματιστούμε για το εξής: ποιο το ποσοστό της ελευθερίας βούλησης στη λήψη δυνητικά επικίνδυνων αποφάσεων;
Εάν για παράδειγμα κάποιος παίζει τυχερά παιχνίδια ή κάνει κάτι με σημαντικό ρίσκο εξαρτάται κατά κάποιο τρόπο από νευρωνικούς μηχανισμούς ή είναι απόλυτα ελεύθερος ως προς τις επιλογές του;
Ταυτόχρονα, είναι δυνατόν να υποθέσουμε ότι οι ηθικά κατάλληλες ενέργειες, καθώς και οι δράσεις που απαιτούν «σύνεση», αν αναμένονται από διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου, επιτρέπουν στον άνθρωπο να αναγνωρίσει αυτή την πρόβλεψη (μέσω της συνείδησης;) και ως εκ τούτου να είναι σε θέση να επιλέξει και να αποφασίσει; ή είναι ο μηχανισμός που προκαλείται έτσι ώστε να χρειάζεται ακόμη να επανεξετάσουμε την έννοια της ευθύνης στην ηθική;
Σε κάθε περίπτωση, εγείρονται φιλοσοφικοί προβληματισμοί σχετικά με τα ευρήματα και τον τρόπο χρήσης τους, παρόλα αυτά η νευροοικονομία καθιστά ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον διεπιστημονικό πεδίο, έτοιμο να ρίξει φως σε σημεία που δεν γνωρίζαμε έως τώρα και να μας αποκαλύψει καινούριες πτυχές για την ανθρώπινη φύση.
Βιβλιογραφία:
- Berns, G. (2005) Satisfaction: The science of finding true fulfillment. New York. Henry Holt and Co
- Glimcher, PW., Camerer, CF., Fehr, E. and Poldrack, RA. eds. (2009) Neuroeconomics: Decision-Making and The Brain. New York. Academic Press
- Montague, R. (2007) Your Brain is (Almost) Perfect: How We Make Decisions. New York. Plume.
- Stefano Santori, Neuroeconomia in azione, Bruno Editore, 2011
- Glimcher P (2003) Decisions Uncertainty and the Brain: The Science of Neuroeconomics. Cambridge, MA. MIT Press.
- Zweig, J. (2007) Your Money and Your Brain. New York. Simon and Schuster.
