Η τάση να βλέπουμε πρόσωπα πάνω σε τυχαία αντικείμενα οφείλεται στον τρόπο που εξελίχθηκε ο ανθρώπινος εγκέφαλος ώστε να αναγνωρίζει και να θυμάται μοτίβα.
Το φαινόμενο να αναγνωρίζουμε μια οικεία εικόνα πάνω σε ένα άσχετο αντικείμενο ονομάζεται παρειδωλία, από τις λέξεις παρά και είδωλο (εικόνα). Παραδείγματα παρειδωλίας είναι να βρίσκεις μορφές στα σύννεφα, να βλέπεις ένα κουνέλι στο φεγγάρι, και να ερμηνεύεις μια παρένθεση δίπλα σε μια άνω και κάτω τελεία ως χαμογελαστό πρόσωπο.
Η παρειδωλία είναι ένα λάθος του μυαλού, μέρος της τάσης του ανθρώπου να αναγνωρίζει μοτίβα σε τυχαίες περιστάσεις. Η παρειδωλία προσώπου –να βλέπεις πρόσωπα πάνω σε αντικείμενα όπου δεν υπάρχουν– είναι η πιο συχνή μορφή αυτού του φαινομένου.
Τι την προκαλεί;
Ο εγκέφαλός μας είναι φτιαγμένος έτσι ώστε να βρίσκει και να θυμάται μοτίβα. Αυτό το χαρακτηριστικό δεν είναι πολυτέλεια, αλλά απαραίτητο για την επιβίωσή μας. Χωρίς αυτό θα ήμασταν ανίκανοι για τις πιο βασικές λειτουργίες, από το να διαχωρίζουμε τις διαφορετικές αισθήσεις που σφυροκοπούν το νευρικό μας σύστημα μέχρι το να δημιουργούμε νοητικούς χάρτες, να αποφεύγουμε κινδύνους και να αναγνωρίζουμε τροφές.
Η αναγνώριση μοτίβων επιτρέπει και τις πιο υψηλές ικανότητές μας όπως τη λογική, την ομιλία, τη λήψη αποφάσεων και την επίλυση προβλημάτων, σε βαθμό που οι νευροεπιστήμονες πιστεύουν ότι η ανώτερη επεξεργασία μοτίβων είναι το κύριο χαρακτηριστικό που ξεχωρίζει τον ανθρώπινο εγκέφαλο από των άλλων ζώων.
Η εξέλιξη αφιέρωσε τόσα πολλά από τη δικτύωση των νεύρων μας στην αναγνώριση προσώπων, γιατί οι άνθρωποι είναι τόσο κοινωνικά ζώα. Βασιζόμαστε στους ανθρώπους γύρω μας για προστασία, πληροφορίες και συνεργασία, άρα μας είναι χρήσιμο να αναγνωρίζουμε γρήγορα αν κάποιος είναι φίλος ή εχθρός.
Διαβάστε σχετικά: Με ποιους τρόπους οι ασυμμετρίες του εγκεφάλου επηρεάζουν την καθημερινότητά μας;
Ένα τέτοιο σύστημα αναγνώρισης προσώπου όμως έχει και μειονεκτήματα. Έχουμε ολόκληρες περιοχές νευρώνων που περιμένουν να αναγνωρίσουν ένα πρόσωπο, οποιοδήποτε πρόσωπο. Μερικές φορές κάνουν λάθος και ενεργοποιούνται όταν δεν υπάρχει κάποιο πραγματικό πρόσωπο.
Αυτές οι λανθασμένες αναγνωρίσεις συμβαίνουν σ’ ένα ανοιγοκλείσιμο του ματιού –170 μιλιδευτερόλεπτα (ms)– και δεν έχουμε συνειδητό έλεγχο επάνω τους. Γι’ αυτό είναι τόσο δύσκολο να σταματήσουμε να βλέπουμε την εικόνα ενός προσώπου ακόμα κι αν ξέρουμε ότι είναι ένα παιχνίδι φωτός και σκιάς.
Με την παρειδωλία, υπάρχει η τάση τα ίδια πρόσωπα να εμφανίζονται ξανά και ξανά. Με μια αναζήτηση στο διαδίκτυο, βλέπουμε ότι πολύ συχνά οι άνθρωποι αναγνωρίζουν το πρόσωπο του Cookie Monster (ήρωας του Muppet Show) πάνω σε μια σειρά τυχαίων αντικειμένων.
Αν και έχουμε γεννηθεί με το νευρολογικό πλαίσιο για αναγνώριση μοτίβων, αυτό χρειάζεται να γεμίσει με υλικό από την εμπειρία μας. Πάρτε για παράδειγμα την αναγνώριση προσώπου: Ένας τυφλός που αποκτά όραση αργότερα στη ζωή του διαθέτει τις απαραίτητες εγκεφαλικές περιοχές για ανίχνευση προσώπων, αλλά χρειάζεται για κάποιες εβδομάδες για να συλλέξει εικόνες από τον πραγματικό κόσμο πριν αρχίσει να αναγνωρίζει πρόσωπα και να ξεχωρίζει τους ανθρώπους μεταξύ τους.
Τα συγκεκριμένα μοτίβα που αναγνωρίζουμε στο περιβάλλον μας διαμορφώνονται και από την κουλτούρα και το υπόβαθρό μας. Όταν βιώνουμε παρειδωλία προσώπων, συχνά συνδέουμε τις μορφές που βλέπουμε με νοητικές φόρμες προσώπων τα οποία μας είναι ήδη γνωστά. Για έναν ευσεβή χριστιανό, αυτό μπορεί να είναι το πρόσωπο του Ιησού ή της Παναγίας. Για ένα παιδί που μεγάλωσε στις ΗΠΑ τις δεκαετίες του ’70, του ’80 ή του ’90, μπορεί να είναι μια μπλε μαλλιαρή γαντόκουκλα.
Απόδοση: Ισμήνη Τσοχαλή, επιμελήτρια κειμένων
Πηγή
