The Queen’s Gambit: Όταν το σκάκι γίνεται σύμβολο ψυχικής ανθεκτικότητας

«Μία παρτίδα πάντα κερδήθηκε μέσα από ένα λάθος» – Savielly Tartakower.

Η νέα σειρά του Netflix «The Queen’s Gambit» έχει λάβει ήδη εξαιρετικά σχόλια από σινεφιλ σε όλο τον κόσμο. Η σειρά που βασίζεται στο βιβλίο του Walter Tevis, ακολουθεί την πορεία της Ελίζαμπεθ Χάρμον, ενός ορφανού κοριτσιού που ανακαλύπτει το ταλέντο της στο σκάκι κάτω από τη σκιά της νεκρής μητέρας της, της μη εντοπισμένης ψυχικής διαταραχής της, που παραπέμπει σε ένα συνδυασμό ψύχωσης και διαταραχής μετατραυματικού στρες.

Όταν αναφερόμαστε στον όρο ψύχωση εννοούμε μια δυσλειτουργία στον τρόπο σκέψης και στα συναισθήματα που οδηγούν το άτομο να χάνει την επαφή με την πραγματικότητα. Αυτό μπορεί να σημαίνει να ακούει ή να βλέπει πράγματα που δεν υπάρχουν (παραισθήσεις) ή να πιστεύει πράγματα που δεν είναι αληθινά (ψευδαισθήσεις), αλλά και να παρουσιάζει παραληρητικές ιδέες (πχ ιδέες παρακολούθησης ή ελέγχου).

Αιτία ξεκάθαρη για την ψύχωση δεν γνωρίζουμε όμως στην περίπτωση της Χάρμον θα μπορούσαμε να σκεφτούμε έρευνες όπως των Abigail Powers et al. (2016), που συνδέουν το παιδικό τραύμα με την εκδήλωση ψυχωσικών συμπτωμάτων.

Η Χάρμον στην πορεία της ζωής της φαίνεται να παρουσιάζει συμπτωματολογία και των δύο διαταραχών γεγονός που κτίζει και τον εθισμό της σε ουσίες, οι οποίες λειτουργούν στην αρχή ως μέσο καταστολής της διαταραχής μετατραυματικού στρες ενισχύοντας παράλληλα την τάση εκδήλωσης ψυχωσικών συμπτωμάτων όπως οι παραισθήσεις (π.χ. βλέπει στο ταβάνι σκακιέρα με πιόνια).

Τα χάπια και το αλκοόλ ενισχύουν τη μαγική και παραληρητική της σκέψη ότι είναι ο λόγος που είναι ανίκητη στο σκάκι, αρνούμενη μέχρι την ενηλικίωσή της να παραδεχθεί και να πιστέψει στο έμφυτο ταλέντο της διαφορετικής της αντίληψης και οξυδέρκειας κατά τη διάρκεια των παιχνιδιών.

Παρόλο τις δυσκολίες της η Χάρμον γίνεται σύμβολο ψυχικής ανθεκτικότητας. Ψυχική ανθεκτικότητα είναι η διαδικασία της καλής προσαρμογής στην αντιμετώπιση ενός τραύματος, μιας τραγωδίας, απειλών ή σημαντικών πηγών στρες, όπως η οικογένεια και προβλήματα σχέσεων, καθώς και σοβαρά θέματα υγείας. Το να παρουσιάζει κάποιος ψυχική ανθεκτικότητα δεν σημαίνει ότι το άτομο αυτό δεν βιώνει δυσκολίες ή στρες. Στην πραγματικότητα ο δρόμος για τη ψυχική ανθεκτικότητα είναι πιθανό να εμπεριέχει σημαντικά συναισθηματικό στρες.

Η Χάρμον όσο μεγαλώνει συνειδητοποιεί το τραύμα του τρόπου και του λόγου θανάτου της μητέρας της αλλά και της εγκατάλειψης του πατέρα. Ως παιδί δεν τη βλέπουμε να εκφράζει θυμό ούτε στενοχώρια για όσα τραυματικά της έχουν συμβεί.

Αντίθετα φαίνεται παγωμένη απέναντι στις σκιές του θανάτου και της απώλειας και μέσα από το σκάκι αρχίζει και νιώθει ξανά ζωντανή. Το σκάκι ουσιαστικά γίνεται το κλειδί της ενίσχυσης της ψυχικής ανθεκτικότητας, καθώς όπως έχουν δείξει και έρευνες, το να θέσει κάποιος έναν απώτερο στόχο (π.χ. η Χάρμον ήθελε να γίνει master παίκτρια σκακιού), τον βοηθά να γίνει περισσότερο ανθεκτικός απέναντι στη διαχείριση τραυματικών γεγονότων.

Η σειρά καταφέρνει να μην εστιάζει στα συμπτώματα της ψύχωσης και της διαταραχής μετατραυματικού στρες ως την αιτία για την πορεία της πρωταγωνίστριας. Αντίθετα δείχνει πώς η Ελίζαμπεθ Χάρμον από την παιδική της ηλικία μέχρι τη νεαρή ενήλικη ζωή, ήρθε σε επαφή με τα σκοτεινά της στοιχεία και επέλεξε αν θα παραδοθεί σε αυτά και στις εξαρτήσεις της ή αν θα παλέψει για ένα καλύτερο μέλλον.

Πέρα από όσα αναφέρθηκαν ήδη, η σειρά του Netflix πραγματεύεται και με ένα άλλο θέμα, αυτό του σεξισμού και των έμφυλων στερεοτύπων. Η Ελίζαμπεθ δομεί την ταυτότητά της μέσα από το σκάκι ακόμα και την ίδια της τη σεξουαλικότητα. Ένα κορίτσι των ‘50s διεκδικεί με φεμινιστική πυγμή τη θέση της όχι μόνο μέσα σε ένα ανδροκρατούμενο κόσμο, αυτό του σκακιού, αλλά και σε μια πατριαρχική κοινωνία σεξιστικών προκαταλήψεων. Η Χάρμον παρουσιάζεται απρόσιτη και σκληρή απέναντι στους άντρες έως επιθετική.

Ως νεαρή γυναίκα σχετίζεται με ψυχρότητα και δεν αφήνει περιθώριο για ρομαντισμό. Όμως όσο ανακαλύπτει τη δική της ταυτότητα και συνειδητοποιεί το δικαίωμά της στην πανανθρώπινη πίτα της ευαλωτότητας πολλά αλλάζουν. Το ανοίκειο του ανδρικού βλέμματος λόγω της εγκατάλειψης απ’τον πατέρα γίνεται οικείο μέσα από το γεμάτο σεβασμό βλέμμα των αντρών αντιπάλων της. Και έτσι καταφέρνει κάποια στιγμή να αφεθεί στη φροντίδα και στην τρυφερότητα.

Το σκάκι ως συμβολικό αντικείμενο μετουσιώνεται στις παρτίδες της ζωής, που η Χάρμον πρέπει να νικήσει για να προχωρήσει πλέον στο φως και οι σκιές της απώλειας να γίνουν δύναμη και όχι απειλή. Η Ελίζαμπεθ καλείται να γίνει η βασίλισσα στη παρτίδα της ζωής της, να επιλέξει το κατάλληλο άνοιγμά, την κατάλληλη στρατηγική για την υπαρξιακή της αναζήτηση. Το δικό της γκαμπί, το πιόνι που θα κληθεί να θυσιάσει, ξέρει ότι θα το ανακτήσει ξανά! Άραγε ποιο θα είναι αυτό; Ίσως και ο ίδιος της ο εαυτός!

«Το σκάκι δεν είναι πάντα ανταγωνιστικό. Το σκάκι μπορεί να είναι και όμορφο. Ήταν το ταμπλό που παρατήρησα πρώτα. Είναι ένας ολόκληρος κόσμος με μόνο 64 τετράγωνα. Νιώθω ασφαλής μέσα σε αυτό. Μπορώ να το ελέγξω. Να το κατακυριεύσω . Και είναι προβλέψιμο, έτσι αν πληγωθώ, θα έχω μόνο τον εαυτό μου να κατηγορήσω». Beth Harmon – The Queen’s Gambit

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

- Building your resilience. (n.d.). Retrieved November 11, 2020, from https://www.apa.org/topics/resilience

- Powers, Abigail, Negar Fani, Dorthie Cross, Kerry J. Ressler, and Bekh Bradley. 2016. “Childhood trauma, PTSD, and psychosis: Findings from a highly traumatized, minority sample.” Child abuse & neglect 58 (1): 111-118. doi:10.1016/j.chiabu.2016.06.015. http://dx.doi.org/10.1016/j.chiabu.2016.06.015.