Γιατί μειώνεται η δημιουργικότητα καθώς μεγαλώνουμε;

Σε ποιο στάδιο της ζωής μας αρχίζει να αλλάζει η ικανότητα σύλληψης ιδιαίτερων ιδεών;

Μια μέρα, ο Αντρέας, ο 4χρονος εγγονός του Κώστα, άκουσε τον παππού του να λέει με νοσταλγία: Μακάρι να ήμουν παιδί ξανά. Ύστερα από μια βαθυστόχαστη παύση, ο Αντρέας σκέφτηκε την εξής λύση: Ο παππούς του θα έπρεπε να σταματήσει να τρώει λαχανικά. Η λογική του ήταν ιδιοφυής: Τα λαχανικά μετατρέπουν τα παιδιά σε μεγάλους δυνατούς ενήλικες. Επομένως, το να μην τρώει κανείς λαχανικά θα μπορούσε να αντιστρέψει την όλη διαδικασία.

Κανένας ενήλικας δεν θα μπορούσε να σκεφτεί κάτι τέτοιο, αλλά οποιοσδήποτε συναναστρέφεται με ένα 4χρονο παιδί σίγουρα θα έχει να πει παρόμοιες ιστορίες. Η δημιουργικότητα των μικρών παιδιών φαίνεται να ξεπερνά ακόμα και αυτή των πιο ευφάνταστων ενηλίκων.

Πώς μπορεί να αλλάζει η ικανότητα σύλληψης ιδιαίτερων ιδεών καθώς μεγαλώνουμε; Ξεκινά να υποχωρεί στην εφηβεία; Νωρίτερα; Προκειμένου να διερευνηθούν αυτά τα ερωτήματα, μία ομάδα ερευνητών διεξήγαγε πειράματα, τα οποία δημοσιεύθηκαν στο επιστημονικό περιοδικό Proceedings of the National Academy of Sciences.

Η ομάδα συμμετεχόντων αποτελείτο από διαφορετικές ηλικίες: παιδιά προσχολικής ηλικίας 4 και 5 ετών, παιδιά 6 έως 11 ετών, εφήβους 12 έως 14 ετών και ενήλικες. Στους συμμετέχοντες παρουσιάστηκε ένα σενάριο, όπου ένα μηχάνημα άναβε μόνο όταν τοποθετούνταν συγκεκριμένοι συνδυασμοί από τουβλάκια. Οι δύο ακόλουθες υποθέσεις μπορούσαν να εξηγήσουν το πώς δούλευε η μηχανή. Στην πρώτη υπόθεση το μηχάνημα μπορούσε να ανάψει με έναν προφανή τρόπο: Μόνο μερικά μεμονωμένα τουβλάκια μπορούσαν να το ανάψουν, ενώ τα υπόλοιπα όχι. Στη δεύτερη υπόθεση μπορούσε να δουλέψει με έναν πιο ασυνήθιστο τρόπο: Χρειαζόταν ένας συνδυασμός από διαφορετικά τουβλάκια για να ανάψει.

Στους συμμετέχοντες παρουσιάστηκε και ένα άλλο σενάριο, κοινωνικό αυτή τη φορά, επίσης με δύο πιθανές επεξηγήσεις. Ειπώθηκε μια ιστορία για την Ελένη, που πλησίασε να δει από κοντά μια σανίδα του σκέιτ, και τον Γιώργο, που απέφυγε να πλησιάσει ένα μηχανάκι. Η συνήθης εξήγηση ήταν ότι κάτι στα ατομικά χαρακτηριστικά της Ελένης και του Γιώργου τους ώθησε να πράξουν με αυτόν τον τρόπο. Ίσως η Ελένη να ήταν πιο γενναία από τον Γιώργο. Μια πιο ασυνήθιστη, αν και εξίσου έγκυρη εξήγηση ήταν ότι ίσως το σκέιτ ήταν πιο ασφαλές από το μηχανάκι.

Στην παρουσίαση των δύο αυτών υποθέσεων, οι περισσότεροι ενήλικες έδωσαν προφανείς εξηγήσεις.

Έπειτα, προστέθηκε μια παραλλαγή. Σε μία άλλη ομάδα συμμετεχόντων παρουσιάστηκαν τα ίδια σεναρια, αλλά αυτή τη φορά με ένα επιπρόσθετο σκηνικό γεγονότων, το οποίο παρουσίαζε την ασυνήθιστη εξήγηση ως πιο πιθανή από την προφανή. Οι συμμετέχοντες θα επέλεγαν την προφανή εξήγηση ή θα δοκίμαζαν κάτι καινούριο;

Στο σενάριο με το μηχάνημα το αποτέλεσμα ήταν απλό. Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας ήταν πιθανότερο να επιλέξουν την δημιουργική, ασυνήθιστη εξήγηση. Τα παιδιά σχολικής ηλικίας ήταν κάπως λιγότερο δημιουργικά. Αλλά, υπήρξε δραματική πτώση στην εφηβεία. Τόσο οι έφηβοι, όσο και οι ενήλικες ήταν περισσότερο πιθανό να παραμείνουν στην προφανή εξήγηση ακόμα και όταν δεν ταίριαζε με τα δεδομένα.

Ωστόσο υπήρχε ένα διαφορετικό μοτίβο αναφορικά με το κοινωνικό σενάριο. Για μια ακόμη φορά τα παιδιά προσχολικής ηλικίας ήταν πιο πιθανό να δώσουν μία πιο δημιουργική εξήγηση από ό, τι τα παιδιά 6 ετών ή οι ενήλικες. Όμως, οι έφηβοι ήταν η πιο δημιουργική ομάδα από όλες. Ήταν πιο πιθανό να επιλέξουν την ασυνήθιστη εξήγηση από ό, τι τα 6χρονα παιδιά ή οι ενήλικες.

Γιατί η δημιουργικότητα γενικά τείνει να μειώνεται καθώς μεγαλώνουμε;

Ένας λόγος μπορεί να είναι ότι καθώς γερνάμε, γνωρίζουμε περισσότερα. Αυτό είναι ένα πλεονέκτημα, φυσικά. Αλλά μπορεί επίσης να μας οδηγεί στο να αγνοούμε στοιχεία, που έρχονται σε αντίθεση με αυτά που ήδη πιστεύουμε. Οι απόψεις μας έχουν εδραιωθεί και είναι δύσκολο να τις αλλάξουμε.

Η εξήγηση ίσως σχετίζεται με την ένταση ανάμεσα σε δύο είδη σκέψης: αυτά που αποκαλούμε εξερεύνηση και αξιοποίηση. Όταν αντιμετωπίζουμε ένα νέο πρόβλημα, ως ενήλικες συνήθως εκμεταλλευόμαστε τη γνώση που έχουμε αποκτήσει για τον κόσμο μέχρι στιγμής. Προσπαθούμε να βρούμε γρήγορα μια καλή λύση παρόμοια με άλλες λύσεις που έχουμε επιλέξει ξανά. Από την άλλη πλευρά, η εξερεύνηση, η προσπάθεια εύρεσης μίας καινούριας λύσης, μπορεί να μας οδηγήσει σε μια πιο ασυνήθιστη ιδέα, μια λιγότερο προφανή λύση, ένα νέο είδος γνώσης. Αλλά μπορεί επίσης να σημαίνει ότι χάνουμε χρόνο λαμβάνοντας υπόψη πιθανότητες, οι οποίες δεν θα μπορέσουν να λειτουργήσουν, κάτι που κάνουν τόσο τα παιδιά προσχολικής ηλικίας όσο και οι έφηβοι.

Αυτή η ιδέα προτείνει μια λύση στο εξελικτικό παράδοξο της παιδικής και εφηβικής ηλικίας. Το ανθρώπινο είδος έχει μια εξαιρετικά μεγάλης διάρκειας παιδική ηλικία και μία παρατεταμένη εφηβεία. Γιατί παραμένουν ανήμπορα τα μικρά παιδιά για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα και οι ενήλικες χρειάζεται να επενδύουν τόσο πολύ χρόνο και προσπάθεια για να τα φροντίσουν;

Η απάντηση: Η παιδική ηλικία και η εφηβεία μπορεί, τουλάχιστον εν μέρει, να έχουν σχεδιαστεί για να επιλύουν την ένταση ανάμεσα στην εξερεύνηση και την αξιοποίηση. Αυτές οι περίοδοι της ζωής μας προσφέρουν το χρόνο που χρειαζόμαστε για να εξερευνήσουμε, προτού να πρέπει να έρθουμε αντιμέτωποι με τη σκληρή και σοβαρή πραγματικότητα της ενήλικης ζωής. Οι έφηβοι αρχίζουν να μην ενδιαφέρονται πλέον τόσο πολύ για το πώς λειτουργεί ο φυσικός κόσμος, αλλά να ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για τη διερεύνηση του τρόπου οργάνωσης του κοινωνικού κόσμου. Και αυτό μπορεί να βοηθήσει κάθε νέα γενιά να αλλάξει τον κόσμο.