Η τέχνη ήταν πάντα εκεί για να αποτυπώσει την ψυχική ασθένεια.
Saint Bartholomew Exorcising, circa 1440-1470 (Google Art Project, via Wikimedia Commons)
Η ιστορία μας έχει δείξει ότι σημαντικές ψυχικές διαταραχές έχουν καλυφθεί από πολλές περιπτώσεις δαιμονισμού.(KazuhiroTajima-Pozoet. al. BMJ Case Reports 2009).
Portrait of Joan the Mad by Juan de Flandes, circa 1496 – 1500 (Gallery of Web Art, via Wikimedia Commons)
Η Χουάνα (γνωστή και ως Τζοάνα και Τζόαν) της Καστίλλης γεννήθηκε στο Τολέδο της Ισπανίας στις 6 Νοεμβρίου 1479, το τρίτο παιδί της βασίλισσας Ισαβέλλας της Καστίλλης και του βασιλιά Φερδινάνου ΙΙ του Aragon. Λίγο μετά τον γάμο της με τον Δούκα της Βουργουνδίας, οι άνθρωποι της αυλής άρχισαν να την αποκαλούν ως η Χουάνα η Τρελή (la loca).
Η ζωή της Χουάνα έγινε πολύ πιο πολύπλοκη από ό, τι θα περίμεναν οι γονείς της ή οι σύγχρονοι της. Ως νεαρή γυναίκα, χαρακτηριζόταν από τους εκπροσώπους της ισπανικής αυλής ως όμορφη και μορφωμένη. Μιλούσε έξι γλώσσες, είχε διαπρέψει σε θρησκευτικές σπουδές, στα πρότυπα συμπεριφοράς της αυλής, στο χορό και τη μουσική. Ήταν πολύ καλή στην ιππασία. Στη συνέχεια, μέσα από ένα παιχνίδι της μοίρας, λόγω της κληρονομιάς και του γάμου της, έγινε η βασική πρωταγωνίστρια ενός εκ των πιο ισχυρών βασιλείων του 16ου αιώνα.
Η ιστορία της Χουάνα είναι τραγική. Υπήρχαν γύρω της άνθρωποι που κέρδισαν πολλά, ενώ και αυτή αντιθέτως έχασε πολλά. Ο γάμος της, η κληρονομιά της, τα παιδιά της μετατράπηκαν σε προσωπικές τραγωδίες. Η λαϊκή κουλτούρα απεικόνιζε τη Χουάνα ως μία σχιζοφρενή γυναίκα που είχε μια εμμονή λόγω της προσκόλλησής της στον αποθανόντα σύζυγό της, καθώς και θύμα εκείνων που βρίσκονταν στην εξουσία γύρω της. Η Χουάνα ήταν η νόμιμη κληρονόμος του βασιλείου της μητέρας της, Καστίλλης-Λεόν και όλης της περιουσίας της. Αντί να αποκτήσει το θρόνο που δικαιούταν, κατέληξε να βρίσκεται σε ένα δωμάτιο σε ένα απομακρυσμένο κάστρο, μαζί μόνο με το μικρότερο παιδί της να της κρατάει συντροφιά.
Extraction of the Stone of Folly by Hieronymus Bosch circa 1488 – 1516 (www.rijksmuseum.nl, via Wikimedia Commons)
«Ο ανόητος του Bosch» απεικονίζει έναν χειρούργο να εξαγάγει μια πέτρα από το κεφάλι του ασθενή. Η πέτρα αυτή είναι «η πέτρα της ανοησίας» ή «η πέτρας της τρέλας» η οποία, σύμφωνα με τη λαϊκή δεισιδαιμονία, ήταν μια αιτία ψυχικής ασθένειας, κατάθλιψης ή ανοησίας. Η πέτρα αυτή θα μπορούσε να βρίσκεται οπουδήποτε στο σώμα, όπως τα έντερα ή η πλάτη, αλλά συνήθως ήταν τοποθετημένη στο κεφάλι, όπου ένας χειρούργος θα έπρεπε να κόψει το κρανίο για να την αφαιρέσει».
The Madhouse by William Hogarth, 1773 (The Yorck Project, via WikiPaintings)
Οι οκτώ πίνακες του William Hogarth A Rake’s Progress (1733), μαρτυρούν την ιστορία του Tom Rakewell, ενός νεαρού άνδρα που ακολουθεί ένα μονοπάτι ανηθικότητας και αυτοκαταστροφής, έχοντας κληρομήσει μια περιουσία από τον φιλάργυρο πατέρα του.
Στο τελικό σκηνικό ο Τομ έχει κυριευθεί από την τρέλα και πλέον βρίσκεται στο νοσοκομείο Bethlem ή αλλιώς Bedlam. Περιβάλλεται από άλλους τρόφιμους που υποφέρουν από διάφορες παραισθήσεις, περιλαμβάνοντας έναν ράφτη, έναν μουσικό, έναν αστρονόμο και έναν αρχιεπίσκοπο. Σε ένα από τα κελιά υπάρχει ένας άνθρωπος που νομίζει ότι είναι βασιλιάς, είναι γυμνός και φέρει μία κορώνα και ένα σκήπτρο από άχυρο. Δύο καλοντυμένες κυρίες έχουν έρθει να δουν τους φτωχούς που υποφέρουν από τρέλα ως ένα από τα αξιοθέατα της πόλης. Η πιστή Sarah Young κάθεται, κλαίγοντας στο πλευρό του Tom.
The Madhouse by Francisco de Goya, circa 1812 – 1819 (Web Gallery of Art, via wikimedia Commons)
Τα προβλήματα των ψυχικά ασθενών έχουν απασχολήσει για πολλούς αιώνες τόσο την κοινωνία όσο και τους γιατρούς, ενώ κατά καιρούς η περίεργη συμπεριφορά τους που συχνά συνδέεται με την παραφροσύνη, ερμηνεύεται ως αποτέλεσμα της δαιμονικής κατοχής και μπορεί επίσης, μερικές φορές, να αποτελεί πηγή δημόσιας διασκέδασης. Προκειμένου να ελέγξουν τη συμπεριφορά τους, οι τρελοί ήταν συχνά αλυσοδεμένοι.
Αυτή η φρικτή κατάσταση παρουσιάζεται εξαιρετικά σε αυτό το έργο του Goya (1746-1828). Δεν ήταν ο πρώτος ή τελευταίος που απεικόνισε «τρελούς σε ιδρύματα» (όπως ήταν για παράδειγμα το Bethlem Hospital του Hogarth το 1735 και το The Madhouse του Chepik το 1987), αλλά η βεβαιότητα των έργων του Goya παρουσίασε την ταλαιπωρία και το μαρτύριο αυτών των ατόμων. Είναι ενδιαφέρον ότι ο Goya είχε υποστεί σοβαρές ασθένειες το 1792 στην ηλικία των 47 ετών με απώλεια ισορροπίας, δυσκολία στο περπάτημα, μερική τύφλωση και κώφωση. Έχει προταθεί ότι θα μπορούσε να έπασχε από τη νόσο Vogt-Koyanagi-Harada.
Τους επόμενους μήνες ανέκτησε σταδιακά τις δυνάμεις του, αλλά παρέμεινε μόνιμα κωφός. Αυτή η οδυνηρή ασθένεια ίσως επηρέασε το μεταγενέστερο έργο του. Είναι επίσης πολύ πιθανό ότι ο ίδιος είχε έναν φόβο για την παραφροσύνη επειδή δύο από τους συγγενείς του (μια θεία και ένας θείος του) υπέφεραν από αυτήν.
Salpêtrière by Armand Gautier, circa 1857 (Wikimedia Commons)
Λιθογραφία του Armand Gautier (1857), που δείχνει προσωποποιήσεις της άνοιας, μεγαλομανίας, οξείας μανίας, μελαγχολίας, ιδιοτροπίας, παραισθήσεων, ερωτομανίας και παράλυσης στους κήπους του Hospice de la Salpêtrière.
Portrait of a Woman Suffering from Obsessive Envy by Théodore Géricault circa 1881 (Wikimedia Commons)
Η σειρά έργων Monomaniac του Gericault αποτελείται από δέκα πορτρέτα ψυχικά ασθενών, όμως μόνο πέντε έχουν επιβιώσει μέχρι σήμερα. Οι πίνακες αυτοί περιλαμβάνουν:
- Monomanie du commandment militaire (ο βετεράνος του Ναπολέοντα που πάσχει από την αυταπάτη της στρατιωτικής εξουσίας)
- Monomanie du vol des enfants (έναν ψυχαναγκαστικό απαγωγέα)
- Monomanie du vol (έναν κλεπτομανή)
- Monomanie du jeu (έναν ψυχαναγαστικό τζογαδόρο)
- Monomanie de l’envie (μια γυναίκα που υποφέρει από νευρωτική ζήλια)
Ο όρος μονομανία χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Γάλλο ψυχίατρο Jean-Etienne Esquirol και υπήρξε ένας όρος του 19ου αιώνα που αναφέρεται σε ένα άτομο που φαινόταν εξωτερικά καλά, αλλά έκρυβε μια ψυχαναγκαστική εμμονή. Τα ίδια τα πορτρέτα και το πλαίσιο εντός του οποίου ζωγραφίστηκαν, θέτουν πολλά ερωτήματα σχετικά με την κατάσταση της ψυχιατρικής και τη θεραπεία των ψυχικά ασθενών εκείνη την εποχή, την άποψη του κοινού για τους ψυχικά ασθενείς, την εξέλιξη της επιστήμης και την νοσηρότητα και την τραγωδία που χαρακτήριζε την τέχνη εκείνη την περίοδο.
Ο λόγος για τη δημιουργία του πορτραίτου μπορεί να ερμηνευτεί με διάφορους τρόπους, από την σκέψη ότι ο Gericault ενθαρρύνθηκε από τον ψυχίατρο του να το κάνει ως θεραπευτική άσκηση στην πιο ευρέως αποδεκτή ιδέα ότι οι πίνακες δημιουργήθηκαν στο πλαίσιο μιας παραγγελίας από τον ψυχίατρο Δρ. Etienne-Jean Georget.
Philippe Pinel à la Salpêtrière by Tony Robert-Fleury, circa 1876 (medarus.org, via Wikimedia.commons)
Ο πίνακας αυτός πεικονίζει συνηθισμένες φιγούρες στην παράδοση της τέχνης του ασύλου: μια γυναίκα (στο έδαφος) που σκίζει στα ρούχα της, δύο μελαγχολικούς, έναν μανιακό και μια γυναίκα στα δεξιά με ένα κενό βλέμμα αλυσοδεμένη στον τοίχο. Στο κέντρο βρίσκεται μια παθητική γυναίκα που χωλαίνει, της οποίας η στάση τονίζει την άσχημη φύση της. Απελευθερώνεται από τις αλυσίδες της, όπως φαίνεται από την κυρίαρχη φιγούρα του Philippe Pinel.
Αυτή η σκηνή στον πίνακα του Robert Fleury συχνά λέγεται ότι δημιουργήθηκε κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης ως ψυχιατρικός παραλληλισμός για τασημαντικά πολιτικά γεγονότα: τα δικαιώματα του ανθρώπου που επεκτάθηκαν και στις γυναίκες οι οποίες ήταν κρατούμενες σε ιδρύματα. Στην πραγματικότητα ωστόσο, ο Pinel απελευθέρωσε τις γυναίκες ασθενείς από τις αλυσίδες, στο νοσοκομείο Salpêtrière του Παρισιού το 1800.
Δεν εγκατέλειψε εντελώς τους σωματικούς περιορισμούς, αλλά όταν ήταν απαραίτητο, περιόριζε τους πιο αναστατωμένους και ενδεχομένως επικίνδυνους ασθενείς μέσω του πιο ήπιου ελέγχου του πρόσφατα δημοφιλούς «ζουρλομαδύα». Αυτό ήταν μέρος ενός ευρέως διαδεδομένου κινήματος μεταρρύθμισης των ασύλων, το οποίο ξεκίνησε στα τέλη του 18ου αιώνα και συνεχίστηκε και στον 19ο αιώνα.
Οι επιθεωρητές ασύλων και οι πρώτοι «δικανικοί ψυχίατροι» στην Ιταλία, την Αγγλία, τη Γαλλία και τις Ηνωμένες Πολιτείες συνέβαλαν στην εξανθρωπισμό της θεραπείας των παραφρόνων, καθιστώντας τον περιορισμό τους λιγότερο βάναυσο και τη θεραπεία τους πιο ήπια και διαδραστική. Ο Pinel, ειδικότερα, περνούσε πολύ χρόνο με τους ασθενείς του, ακούγοντας τους προσεκτικά, καθώς ανακτούσε την ιστορία της ζωής τους. Συμβόλιζε μια νέα συμπαθητική στάση απέναντι στους παράφρονες: προσπαθούσε να έρθει σε επαφή με τη λογική που τους είχε απομείνει, να ανακατασκευάσει ορθολογικά τον ψυχικό τους κόσμο και μετά από μια πράξη ταυτοποίησης, να τους οδηγήσει πίσω στην λογική.
Reproduction of Vincent Van Gogh’s Self-Portrait With A Bandaged Ear, circa 1889 (allartpainting.com via Wikimedia Commons)
Η «αυτοπροσωπογραφία με δεμένο αυτί», ζωγραφίστηκε αφού ο Van Gogh άρχισε να πάσχει από σοβαρές ψυχικές ασθένειες, συμπεριλαμβανομένων των ψυχωσικών επεισοδίων και παραληρηματικών ιδεοληψιών του. Η ζωγραφική ήταν άμεσα παρακινημένη από μια ψυχωτική επίθεση κατά τη διάρκεια της οποίας ο Van Gogh κυνήγησε και απείλησε τον Gauguin με ένα μαχαίρι. Αμέσως μετά από αυτό το επεισόδιο, ο Van Gogh επέστρεψε στο σπίτι, έκοψε το αυτί του και το πρόσφερε σε μια πόρνη σαν δώρο.
Μετά τη νοσηλεία του, ο Van Gogh ανακάλυψε ότι ο Gauguin είχε εγκαταλείψει το Αρλ και ότι τα όνειρα του Van Gogh για τη δημιουργία μιας καλλιτεχνικής κοινότητας είχαν καταστραφεί από τη δική του συμπεριφορά. Αφού οδηγήθηκε σε μια νευρική κατάρρευση, μπήκε σε σανατόριο. Το 1890, ο Van Gogh υπέκυψε στην ασθένειά του και στην κατάθλιψη. Αυτοπυροβολήθηκε στο στήθος και πέθανε δύο ημέρες αργότερα.
The Scream, 1893 by Edvard Munch
Η αποπροσωποποίηση, η σοβαρή διαταραχή σκέψεων ή αισθήσεων του εαυτού, μεταβάλλουν ολόκληρο τον κόσμο των ατόμων που τη βιώνουν. Η αποξένωση, η απομόνωση και οι αλλοιωμένες αντιλήψεις χρησιμοποιούνται εδώ και αιώνες ως θέματα για τις εικαστικές τέχνες, ιδιαίτερα στη σύγχρονη τέχνη. Η διάσημη ζωγραφική του Edvard Munch Η Κραυγή απεικονίζει την ουσία μιας προσωπικής κόλασης και της αδιαφορίας για όλα τα πράγματα εκτός του εαυτού του ατόμου.
Portrait of German writer Heinrich Mann by Max Oppenheimer, circa 1910 (Wellcome Collection via Wikimedia Commons)
Ο Max Oppenheimer συναγωνιζόταν τον Αυστριακό καλλιτέχνη Kokoschka στη ζωγραφική πορτραίτων και το 1911 ξέσπασαν διαμάχες μεταξύ των δύο καλλιτεχνών για το ποιος θα μπορούσε να ισχυριστεί για την εφεύρεση του «ψυχολογικού πορτρέτου». Η απεικόνιση του Γερμανού μυθιστοριογράφου Heinrich Mann από τον Oppenheimer σε κατάσταση νευρικής απογοήτευσης, κηρύχθηκε «αντίγραφο του Kokoschka».
Jackson Pollock’s Psychoanalytic Drawings, circa 1939-40 (via Duke University Press)
Ο Jackson Pollock είναι ένας από τους σημαντικότερους Αμερικανούς καλλιτέχνες του 20ου αιώνα, παρεξηγημένος για τους πίνακές του, που δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια της Γιουνγκιανής – Αναλυτικής Ψυχοθεραπείας του(1939-40). Τα έργα του παρουσιάστηκαν στον ψυχοθεραπευτή του, όπου παρέμειναν σε ιδιωτικούς φακέλους για σχεδόν τρεις δεκαετίες μέχρι την δημοσίευσή τους το 1970. Αυτά τα σχέδια έχουν προκαλέσει τόσο προσωπικές όσο και ιστορικές διαμάχες, από μια δίκη που υποβλήθηκε από τη χήρα του Pollock, την Lee Krasner, σε ευρείες αιτιολογήσεις τους ως εικονογραφίες της Γιουνγκιανής – Αναλυτικής Ψυχοθεραπείαςή ως «απόδειξη» της υποτιθέμενης ψυχικής διαταραχής του Pollock.
Οι εικόνες αποκαλύπτουν μια σειρά από εξαιρετικά εκλεπτυσμένα και περίτεχνα σκίτσα μέχρι γρήγορους και αυτόματους αυτοσχεδιασμούς, καθώς και μια σειρά αντικειμένων, από ανθρώπινες μορφές, ζώα και αινιγματικές φιγούρες σε καθαρά αφηρημένες μορφές. Μαζί, μαρτυρούν το έντονο ενδιαφέρον του Pollock για τη σύγχρονη τέχνη καθώς και για τις μη-δυτικές παραδόσεις. Αξιοσημείωτα για την ομορφιά τους αλλά και για τον αυθορμητισμό τους, αυτά τα σχέδια αντικατοπτρίζουν τη συνειδητή πνευματική επιλογή ενός καλλιτέχνη που πλανάται σε νέα μονοπάτια.
Rhythm 2 by Marina Abramovic, circa 1974 (via mikkipedia)
Η ερμηνεύτρια Μαρίνα Αμπράμοβιτς επινόησε μια παράσταση σε δύο μέρη ως ένα πειραματικό τεστ για το αν μια κατάσταση απώλειας συνειδητοποίησης μπορεί να ενσωματωθεί σε μια παράσταση. Στο πρώτο μέρος πήρε ένα χάπι που είχε συνταγογραφηθεί για την κατατονία, μια κατάσταση στην οποία οι μύες του ατόμου ακινητοποιούνται και παραμένουν σε μια σταθερή θέση για ώρες. Καθώς ήταν απόλυτα υγιής, το σώμα της Αμπράμοβιτς αντέδρασε βίαια στο φάρμακο, βιώνοντας επιληπτικές κρίσεις και ανεξέλεγκτες κινήσεις για το πρώτο μισό της παράστασης. Αν και δεν είχε κανένα έλεγχο στις κινήσεις του σώματός της, το μυαλό της ήταν διαυγές και παρατηρούσε το τι συνέβαινε.
Δέκα λεπτά μετά την εξάντληση των αποτελεσμάτων αυτού του φαρμάκου, η Αμπράμοβιτς έλαβε ένα άλλο χάπι, αυτή τη φορά ένα φάρμακο για επιθετικούς και καταθλιπτικούς ανθρώπους που είχε ως αποτέλεσμα τη γενική ακινησία. Σωματικά ήταν παρούσα, όμως πνευματικά ήταν εντελώς απόμακρη.
Πηγή: blogs.scientificamerican.com
Απόδοση – Επιμέλεια: Psychologynow.gr
