Ο διάσημος ψυχολόγος του Harvard, Τζερόμ Μπρούνερ μιλά για την ταυτότητα, την «Δημιουργική Ολότητα» και το πώς περιορίζουμε την ευτυχία μας.
Σήμερα, στηριζόμαστε τόσο πολύ στην ταυτότητά μας και στην ικανότητά μας να δημιουργούμε, με αποτέλεσμα συχνά να συγχέουμε το τι κάνουμε, με το ποιοι είμαστε. Και ενώ η δημιουργικότητα, σε γενικές γραμμές, είναι ένα θετικό κίνητρο στον εξωτερικό κόσμο, η τυφλή της επιδίωξη μπορεί να είναι επιζήμια για τον εσωτερικό.
Αυτό προειδοποιεί ο επιφανής ψυχολόγος του Harvard, Τζερόμ Μπρούνερ (1 Οκτωβρίου 1915 – 6 Ιουνίου 2016), που μνημονεύεται για τις συνεισφορές του στη γνωστική ψυχολογία και τη θεωρία της μάθησης στην εκπαίδευση. Στη φανταστική ανθολογία του, του 1962, On Knowing: Essays for the Left Hand, μία θαυμάσια συλλογή από δοκίμια, μας έδωσε τη θεωρία της «αποτελεσματικής έκπληξης» και τις 6 βασικές προϋποθέσεις δημιουργικότητας. Ένα από τα δοκίμια, με τίτλο Μύθος και Ταυτότητα, διερευνά ακριβώς αυτή τη σχέση μεταξύ των σύγχρονων μύθων μας, που διαμορφώνουν τις πεποιθήσεις μας για τη δημιουργικότητα και την ευτυχία και την συχνά συγκρουόμενη αίσθηση ταυτότητάς μας.
Ο Μπρούνερ ξεκινά με κάποιους βασικούς ορισμούς:
Ο μύθος… είναι ταυτόχρονα μια εξωτερική πραγματικότητα και η αντήχηση των εσωτερικών διακυμάνσεων του ανθρώπου.
Αλλά ενώ αναγνωρίζει ότι η κεντρική λειτουργία του μύθου είναι να πετύχει κάποιον βαθμό αρμονίας μεταξύ των συνειδητών εμπειριών και των νυχτερινών παρορμήσεων της ζωής, ο Μπρούνερ προειδοποιεί όσους υποστηρίζουν την αντίθεση των δύο – της γραμματικής της εμπειρίας και της γραμματικής του μύθου – διότι είναι συμπληρωματικές και όχι συγκρουόμενες, κάτι που εκδηλώνεται καλύτερα στη σχέση μύθου και προσωπικότητας. Ο Μπρούνερ γράφει:
Σκεφτείτε πρώτα τον μύθο ως προβολή, για να χρησιμοποιήσω τον συμβατικό ψυχαναλυτικό όρο. Θα προτιμούσα καλύτερα τον όρο «εξωτερικοποίηση» για να καταστήσω σαφές ότι εδώ έχουμε να κάνουμε με την ανθρώπινη προτίμηση να αντιμετωπίσουμε γεγονότα που βρίσκονται έξω και όχι μέσα. Ο μύθος, στο βαθμό που είναι κατάλληλος, παρέχει ένα έτοιμο μέσο για την εξωτερίκευση της ανθρώπινης καταστάσεως με την ενσωμάτωσή και την εκπροσώπησή τους σε ιστορίες πλοκής και χαρακτήρες.
Η εξωτερίκευση της εσωτερικής μας ζωής με έναν τέτοιο τρόπο, υποστηρίζει ο Μπρούνερ, παρέχει μια «βάση επικοινωνίας» μεταξύ μας:
Με την υποκειμενοποίηση των κόσμων μας μέσω της εξωτερίκευσης, είμαστε σε θέση, παράδοξα, να μοιραστούμε από κοινού την φύση της εσωτερικής εμπειρίας.
Μας δίνει επίσης τη δυνατότητα να δουλεύουμε μέσα από τις εσωτερικές αναταραχές μας με έναν μοναδικό τρόπο, κάτι που ο Adam Phillips επανέλαβε περισσότερο από μισό αιώνα αργότερα, αντανακλώντας τις παραλληλίες μεταξύ ψυχανάλυσης και αφήγησης. Ο Μπρούνερ το τοποθετεί όμορφα καθώς συλλογίζεται την καθοριστική ψυχική ασθένεια της εποχής μας:
Αν κάποιος πρόκειται να συγκρατήσει την πανικοβλημένη εξάπλωση του άγχους, θα πρέπει να είναι σε θέση να προσδιορίσει και να βάλει μια κατανοητή ετικέτα στα συναισθήματα κάποιου για να τα διαχειριστεί καλύτερα, να μάθει καλύτερα από την εμπειρία… Ο μύθος ίσως λειτουργεί στη θέση του ή ως φίλτρο για τις εμπειρίες.
Ποια είναι η μορφή τέχνης του μύθου; Κυρίως είναι το δράμα. Αλλά ακόμη και με όλες τις ανησυχίες του, με τις υπερφυσικές δυνάμεις και τους χαρακτήρες, είναι ένα ρεαλιστικό δράμα που … μιλάει για «προέλευση και τύχη» … Η γνώση μέσω της τέχνης έχει τη χρησιμότητα της σύνδεσης μέσω της μεταφοράς που δεν είχε προφανώς συγγένεια [και] η μορφή τέχνης του μύθου συνδέει τον δαιμονικό κόσμο της παρόρμησης με τον κόσμο της λογικής, με μια αληθοφάνεια που συμμορφώνεται με τον καθένα μας.
Λαμβάνοντας υπόψη τους πρώτους μύθους – εκείνους της Αρχαίας Ελλάδας και της χριστιανικής παράδοσης – ο Μπρούνερ επισημαίνει δύο βασικές μυθικές πλοκές που εμφανίζονται στον αγώνα για να δώσουμε μορφή στις εμπειρίες μας: «η πλοκή της αθωότητας και η πλοκή της εξυπνάδας». Αλλά ο μοντερνισμός, υποστηρίζει, έχει ταράξει και τα δύο ιδεώδη, οδηγώντας σε μια «εσωτερική φωνή των ταυτοτήτων» που τελικά απειλεί την ευτυχία μας και την ικανότητά μας για δημιουργική εκπλήρωση.
Σε ένα ιδιαίτερα προφητικό απόσπασμα, ο Μπρούνερ γράφει:
Στον καιρό μας, στον δυτικό πολιτισμό, υπάρχει ένα βαθύ πρόβλημα που δημιουργείται από τη σύγχυση που έπληξε το μύθο του ευτυχισμένου [ανθρώπου]. Δεν είμαστε πλέον μια «μυθολογικά εκπαιδευμένη κοινότητα». Και έτσι βρίσκει κανείς μια νέα γενιά που αγωνίζεται να βρει ή να δημιουργήσει μια ικανοποιητική και προκλητική μυθική εικόνα.
Δύο τέτοιες εικόνες φαίνεται να αναδύονται στη νέα γενιά. Μία είναι αυτή των hipsters και των παλιομοδίτικων ανθρώπων. Η άλλη είναι η εξιδανίκευση της δημιουργικής ολότητας. Η πρώτη είναι ο μύθος του μη δεσμευμένου περιπλανώμενου ήρωα, ικανός για την υποκειμενικότητα της ώρας – τις «εξάψεις» της – που συμμετέχουν σε μια νέα εσωτερικότητα. Είναι το θέμα της μείωσης του ανθρώπου στη βασική «περσόνα», ο ήρωας που είναι σε θέση να φιλτράρει τις φωνές ενός εξωτερικού κόσμου, ένα σχεδόν αυνανιστικό ιδεώδες.
Ο Μπρούνερ επισημαίνει τους αρχικούς «hipsters» και παρατηρεί την ομοιότητα μεταξύ της μυθοπλασίας της πραγματικής ταυτότητας και εκείνη του φαντασιωσικού χαρακτήρα:
Δεν είναι εύκολο να δημιουργήσετε έναν μύθο και να τον μιμηθείτε την ίδια στιγμή. Ο James Dean και ο Jack Kerouac, ο Kingsley Amis και ο John Osborne, οι Teddy Boys και οι hipsters: δεν δημιουργούν μια μυθολογική κοινότητα. Αντιπροσωπεύουν τη μυθική δημιουργία, όπως και οι χαρακτήρες του Hemingway ή του Scott Fitzgerald.
Ο Μπρούνερ θεωρεί έναν μύθο ιδιαίτερα τοξικό και περιοριστικό: εκείνον τον «πλήρες δημιουργικό». Μια ιδέα που επιδιώκεται όλο και περισσότερο στη σημερινή εποχή των ατελείωτων διασκέψεων δημιουργικότητας, των πνευματικών επαναλήψεων εταιρικών στελεχών και των εργασιακών χώρων που επιδιώκουν να μετατρέψουν μια φάρμα γραφείων σε ένα υβρίδιο παιδικής χαράς και πανεπιστημίου. Ο Μπρούνερ περιγράφει την προέλευση της σύγχρονης κατάστασής μας:
Είναι το, μέσης ηλικίας, στέλεχος που επέστρεψε στο πανεπιστήμιο από την εταιρία για ένα χρόνο, που θέλει ανθρωπιστικές επιστήμες και όχι μηχανική πωλήσεων. Αυτός είναι ο άνθρωπος που σας λέει ότι θα προτιμούσε να πάρει μαθήματα για τις δεξιότητες της ζωής το Σάββατο το πρωί, από το να είναι πρόεδρος της εταιρείας. Είναι η επιθετική υπερβολή της λέξης «δημιουργικός», όπως η «δημιουργική διαφήμιση». Είναι σαν, δεδομένης της κατάργησης των μύθων της δημιουργίας και της αντικατάστασής τους από μια επιστημονική κοσμογονία, που, παρ’ όλη την τυπική της ομορφιά της, στερείται μεταφορικής δύναμης, το θέμα της δημιουργίας γίνεται εσωτερικοποιημένο, δημιουργώντας μάλλον αγωνία, όπως και στους εξωτερικούς μύθους, παρέχοντας μια βάση για ψυχική ανακούφιση και κοινή χρήση.
Ωστόσο, αυτή η αυτοτελής εικόνα της δημιουργικότητας, νομίζω, παρέχει τη βάση για έναν μύθο ευτυχίας. Αλλά ίσως ανάμεσα στον θάνατο ενός μύθου και τη γέννηση της αντικατάστασής του, πρέπει να υπάρξει μια επανεπεξεργασία, ακόμα και στο σημείο [μιας λατρείας του εγώ]. Αυτό δεν μπορούμε ακόμα να το γνωρίζουμε. Το μόνο που είναι βέβαιο είναι ότι ζούμε σε μια περίοδο μυθικής σύγχυσης που μπορεί να προσφέρει την ευκαιρία για μια νέα ανάπτυξη μύθου, ενός μύθου πιο κατάλληλου για την εποχή μας.
Και ο καθένας μένει να αναρωτιέται αν η σημερινή μας εποχή είναι μια συμφιλίωση ή μια ακόμα μεγαλύτερη «μυθική σύγχυση».
Πηγή: www.brainpickings.org
