Η εκδίκηση εξυπηρετεί ένα πολύ χρήσιμο σκοπό που δεν μας γίνεται εύκολα αντιληπτός και ακόμα και η ιδέα της αναζήτησης της εκδίκησης, μας δίνει ένα αίσθημα χαράς. Γιατί άραγε συμβαίνει αυτό;
Κάθε ιστορία εκδίκησης έχει πάντα γλυκόπικρη γεύση. Πάρτε για παράδειγμα την άλωση της Τροίας, όπως αποτυπώνεται στην Ιλιάδα του Ομήρου. Όταν ο Πάρης απαγάγει την Ελένη, ο σύζυγός της Βασιλιάς Μενέλαος, δεν μπορεί να αντέξει την αδικία και ετοιμάζεται να επιτεθεί σε εκείνον που την αποπλάνησε. Φέρνει έναν ολόκληρο στρατό στην Τροία και διεξάγει έναν μακροχρόνιο πόλεμο που κοστίζει τις ζωές χιλιάδων ανθρώπων.
Το θέμα της εκδίκησης υπάρχει σε όλη την αφήγηση του ομηρικού έπους. Όταν ο καλύτερος φίλος και ξάδερφός του Αχιλλέα, Πάτροκλος σκοτώνεται και αυτός επίσης αναζητά μια παράτολμη και αιματηρή εκδίκηση.
Η εκδίκηση είναι μέρος της ανθρώπινης συμπεριφοράς για σχεδόν όσο καιρό έχουμε υπάρξει στη γη. Η λογοτεχνία την έχει αποτυπώσει σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας, από τις ελληνικές τραγωδίες, όπως η τριλογία της Ορέστειας του Αισχύλου, όπου ο Ορέστης θέλει να σκοτώσει τη μητέρα του για να εκδικηθεί τον πατέρα του, μέχρι τον Άμλετ του Σαίξπηρ.
Πολλοί από εμάς, χωρίς αμφιβολία, έχουμε φανταστεί να εκδικούμαστε εκείνους που μας έχουν αδικήσει ή ίσως και να έχουμε ακόμη ξεσπάσει σε αυτούς. Εκείνη τη στιγμή, αν το πράξουμε μπορεί πράγματι να αισθανθούμε κάθαρση.
Όμως, τι είναι αυτό που αρχικά μας δίνει το κίνητρο να θέλουμε την εκδίκηση; Οι ερευνητές βρίσκουν σταδιακά τις απαντήσεις και διαπιστώνουν ότι η εκδίκηση έχει κάποια απροσδόκητα πλεονεκτήματα.
Η εκδίκηση είναι ένα ισχυρό συναισθηματικό ερέθισμα που κινητοποιεί τους ανθρώπους να αναλάβουν δράση.
«Η εκδίκηση είναι μία πολύ διαδεδομένη εμπειρία της ανθρώπινης ζωής που αποτυπώνει ότι άνθρωποι, από κάθε κοινωνία, αντιλαμβάνονται τον θυμό και θέλουν να βλάψουν κάποιον που τους έχει βλάψει», λέει ο εξελικτικός ψυχολόγος Michael McCullough, από το Πανεπιστήμιο του Μαϊάμι, ο οποίος έχει αφιερώσει πάνω από μια δεκαετία μελετώντας την εκδίκηση και τη συγχώρεση.
Οι μελέτες δείχνουν ότι η εκδίκηση έχει αρχική συσχέτιση με το έγκλημα – έως και 20% των ανθρωποκτονιών και 60% των πυροβολισμών στα σχολεία συνδέονται με αυτήν. Επίσης, η εκδίκηση διαμορφώνει και την πολιτική. Η νίκη του Donald Trump, για παράδειγμα, ήρθε ως αποτέλεσμα της «εκδίκησης της εργατικής τάξης των λευκών … οι οποίοι αισθάνονταν εγκαταλελειμμένοι από μια ταχύτατα παγκοσμιοποιημένη οικονομία», σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των ειδικών. Το ίδιο συναίσθημα αντανακλάται και από πολλά άλλα μέσα μαζικής ενημέρωσης.
Αν και το θέμα της επιθετικότητας είναι καλά μελετημένο, οι αφετηρίες της οποίας περιλαμβάνουν το αλκοόλ, τις προσβολές και τα ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, η εκδίκηση μας είναι λιγότερο κατανοητή. Δεν είναι εύκολο να απεμπλακεί από τη βίαιη συμπεριφορά, καθιστώντας την ένα δύσκολο θέμα για να μελετηθεί. Οι ειδικοί αναφέρονται στα συναισθήματα που εμπλέκονται ως «ψυχολογικοί μεσάζοντες»: οι σκέψεις και τα συναισθήματα που αναδύονται ανάμεσα σε μια πρόκληση και ένα επιθετικό αποτέλεσμα. Όπως υποστηρίζουν: «Είμαστε περίεργοι, πώς λαμβάνει κανείς για παράδειγμα, μια προσβολή και πώς φτάνει σε μια επιθετική απάντηση;». Το κλειδί πιστεύουν ότι βρίσκεται στην επιθυμία να αντεπιτεθούμε.
Οι ερευνητές ανακάλυψαν ότι ένα πρόσωπο που έχει προσβληθεί ή έχει κοινωνικά απορριφθεί, αισθάνεται συναισθηματικό πόνο. Η περιοχή του εγκεφάλου που σχετίζεται με τον πόνο ήταν πιο ενεργή σε συμμετέχοντες που αντέδρασαν με μια επιθετική απάντηση, μετά την αίσθηση της απόρριψης. «Αποκτάμε πρόσβαση σε μια αρχαίας καταγωγής τάση, να ανταποκρινόμαστε στις απειλές και να βλάπτουμε με επιθετικά αντίποινα», υποστηρίζουν οι ερευνητές ψυχολόγοι.
Σε μια συμπληρωματική μελέτη έμειναν έκπληκτοι, όταν διαπίστωσαν ότι ο συναισθηματικός πόνος ήταν περίπλοκα συνδεδεμένος με την ευχαρίστηση. Δηλαδή, ενώ η απόρριψη δίνει την αίσθηση αρχικά ότι είναι επώδυνη, μπορεί γρήγορα να μεταμφιεστεί σε χαρά, όταν παρουσιάζεται η ευκαιρία για εκδίκηση: ενεργοποιεί ακόμα και το γνωστό κύκλωμα ανταμοιβής του εγκεφάλου, τον επικλινή πυρήνα.
Οι άνθρωποι που προκαλούνται, συμπεριφέρονται επιθετικά, ακριβώς επειδή αυτό μπορεί να είναι «ηδονικά επιβραβεύσιμο», ανακαλύπτουν οι ερευνητές ψυχολόγοι. Η εκδίκηση φαίνεται πραγματικά να είναι γλυκιά.
Η σχέση μεταξύ της επιθετικότητας και της ευχαρίστησης, δεν είναι καινούρια. Ο Sigmund Freud γνώριζε πολύ καλά ότι θα μπορούσαμε να αισθανθούμε λύτρωση όταν συμπεριφερόμασταν επιθετικά, αλλά η ιδέα ότι η εκδίκηση παρέχει το δικό της ιδιαίτερο σχήμα απόλαυσης, έχει γίνει εμφανές μόνο πρόσφατα.
Για να το κατανοήσουν περαιτέρω, οι ερευνητές ξεκίνησαν μια σειρά πειραμάτων, που δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό Personality and Social Psychology το Μάρτιο του 2017, όπου έκαναν τους συμμετέχοντες να νιώσουν την απόρριψη από την σκόπιμη μη επιλογή τους να παίξουν σε ένα ηλεκτρονικό παιχνίδι,που είχε σαν αντικείμενο τις βολές με μία μπάλα. Στη συνέχεια, επέτρεψαν σε όλους τους συμμετέχοντες να βάλουν καρφίτσες σε μια εικονική κούκλα βουντού. Αυτοί που ανήκαν στην ομάδα απόρριψης, τρύπησαν την κούκλα τους, με σημαντικά περισσότερες καρφίτσες.
Αυτό το τεστ απόρριψης έγινε για πρώτη φορά εξ αποστάσεως σε απευθείας σύνδεση και στη συνέχεια αναπαράχθηκε με διαφορετικούς συμμετέχοντες που εισήλθαν στο εργαστήριο. Στην εργαστηριακή έκδοση, αντί για μια κούκλα βουντού, οι συμμετέχοντες εξέφρασαν την «εκδίκησή τους» μέσα από την χρησιμοποίηση μίας παρατεταμένης, δυσάρεστα δυνατής φωνής στους αντιπάλους τους (που ήταν υπολογιστές, όχι πραγματικοί άνθρωποι, κάτι που οι συμμετέχοντες δεν γνώριζαν). Και πάλι, εκείνοι που θεώρησαν ότι είχαν απορριφθεί περισσότερο, φώναξαν πιο δυνατά στους αντιπάλους τους.
Τέλος, για να κατανοήσουν το ρόλο των συναισθημάτων στην επιθυμία να επιδιωχθεί η εκδίκηση, οι ερευνητές έδωσαν στους συμμετέχοντες ένα φάρμακο αναστολής της διάθεσης (το οποίο στην πραγματικότητα ήταν μόνο ένα αβλαβές δισκίο βιταμίνης). Παρ’ όλα αυτά, το φαινόμενο placebo ήταν τόσο ισχυρό που οι συμμετέχοντες που πήραν το «φάρμακο» δεν μπήκαν στον κόπο να προβούν σε αντίποινα κατά εκείνων που τους απέρριψαν ενώ αυτοί στους οποίους δεν δόθηκε το εικονικό φάρμακο, ενήργησαν πολύ πιο επιθετικά. Η ομάδα του εικονικού φαρμάκου, όπως φαίνεται, δεν αναζήτησε την εκδίκηση, επειδή πίστευε ότι δεν θα αισθανόταν καμία ευχαρίστηση από κάτι τέτοιο.
Λαμβάνοντας αυτά τα αποτελέσματα, η ομάδα έφτασε σε ένα αναπάντεχο συμπέρασμα. Όχι μπορεί μόνο η εκδίκηση να δώσει στους ανθρώπους ευχαρίστηση, αλλά οι άνθρωποι την αναζητούν ακριβώς λόγω της αναμονής της ευχαρίστησης. «Πρόκειται για την εμπειρία της ρύθμισης των συναισθημάτων», λένε οι ερευνητές. Και λειτούργησε. Αφού είχαν την ευκαιρία να πάρουν εκδίκηση, τα άτομα που απορρίφθηκαν είχαν το ίδιο σκορ σε δοκιμές διάθεσης με εκείνους που δεν είχαν απορριφθεί.
Η διαπίστωση αυτή, ωστόσο, θα πρέπει να λαμβάνεται επιφυλακτικά . Δεν υπάρχουν μακροπρόθεσμες συμπληρωματικές μελέτες, σχετικά με την αίσθηση που δίνει η εκδίκηση ημέρες ή εβδομάδες μετά την πράξη. Προκαταρκτικά, ακόμη αδημοσίευτα αποτελέσματα, δείχνουν ότι εκείνοι που αναζητούν εκδίκηση, δέχονται μόνο μια στιγμιαία αίσθηση ευχαρίστησης, ανακάλυψαν οι ερευνητές. «Αισθανόμαστε καλά εκείνη τη στιγμή που γίνεται, όπως ακριβώς μας συμβαίνει για πολλά πράγματα. Αυτό ξεκινά έναν κύκλο και αρχίζει να μοιάζει με τον εθισμό … έπειτα αισθάνεστε χειρότερα από ό,τι όταν ξεκινήσατε», εξηγεί.
Και αυτό μπορεί να βοηθήσει να εξηγηθεί, γιατί εκείνοι που αναζητούν την ευχαρίστηση της εκδίκησης, δεν καταφέρνουν να προβλέψουν τις καταστροφικές προσωπικές συνέπειες. Τον ποδοσφαιριστή Ζινεντίν Ζιντάν, για παράδειγμα, θα τον θυμόμαστε πάντα για την κεφαλιά που έδωσε στον Marco Matterazzi στο Παγκόσμιο Κύπελλο του 2006. Παρόμοια, ο Ρίτσαρντ Νίξον είναι γνωστός για τη λίστα των αντιπάλων του, ο στόχος του οποίου ήταν να «κατατροπώσει τους πολιτικούς εχθρούς του». Μερικά από τα βρώμικα κόλπα του, αργότερα οδήγησαν στην αναγκαστική παραίτηση του.
Έτσι, το ερώτημα μετατρέπεται στο γιατί έχει αυτή η φαινομενικά καταστροφική συμπεριφορά επιμείνει στην εξέλιξή μας, αφού μπορεί να μας προκαλέσει τόσο μεγάλο πρόβλημα;
Η απάντηση απέχει πολύ από το να χαρακτηριστεί σαν εξελικτικό λάθος, η εκδίκηση εξυπηρετεί ένα πολύ χρήσιμο σκοπό. Παρ’ όλο που οι άνθρωποι μπορεί να λένε ότι η αναζήτηση της εκδίκησης «θα σας κάνει κακό», ότι δηλαδή θα μπορούσε να καταστρέψει τις σχέσεις σας, το γεγονός ότι υπάρχει σε όλους μας, είναι κάτι πολύ καλό. Κύριος στόχος της είναι να λειτουργήσει ως αποτρεπτικός παράγοντας, ο οποίος με τη σειρά του έχει σαφή πλεονεκτήματα για την επιβίωσή μας. Σκεφτείτε την κουλτούρα της φυλακής ή των συμμοριών, όπου αν μπλέξετε με το λάθος άτομο, οι επιθέσεις εκδίκησης είναι ένα σίγουρο αποτέλεσμα. «Αν έχετε τη φήμη κάποιου που πρόκειται να αναζητήσει εκδίκηση, οι άλλοι δεν πρόκειται να ασχοληθούν με σας ή να προσπαθήσουν να σας εκμεταλλευτούν», λένε οι ψυχολόγοι. Στην ταινία “The Revenant”, ο βραβευμένος με Όσκαρ Λεονάρντο Ντι Κάπριο, έχει τόσο ισχυρή επιθυμία για εκδίκηση, που τον κρατά στη ζωή. Με σπασμένα οστά και ανοιχτές πληγές, απομακρύνεται σερνόμενος μέσα από ένα εχθρικό και επικίνδυνο έδαφος, για να εκδικηθεί το δολοφόνο του γιου του.
Ακόμη και η απειλή της εκδίκησης θα μπορούσε να αποτρέψει μια επίθεση, λένε οι ψυχολόγοι. «Το άτομο που ανταποκρίνεται σε αυτό το κακό που του συνέβη, πρόκειται να ενεργήσει καλύτερα από το άτομο που δέχεται το χαστούκι στο μάγουλο και δεν κάνει τίποτα για το κακό αυτό». Ακριβώς όπως την πείνα, θεωρεί την εκδίκηση ως μια αρχέγονη παρόρμηση που πρέπει να εκπληρωθεί. Μόνο τότε μπορεί ο εκδικητής να προχωρήσει με τη ζωή του «γιατί αυτός ο στόχος έχει εκπληρωθεί», με παρόμοιο τρόπο που εμείς σταματούμε να αισθανόμαστε πείνα όταν έχουμε χορτάσει.
Έτσι, αν ένας κύριος σκοπός της εκδίκησης είναι η αποτροπή της ζημιάς, αυτό είναι πράγματι ένα πολύ καλό πράγμα. Βέβαια αυτό δεν σημαίνει ότι θα πρέπει να ενθαρρύνουμε τους ανθρώπους να επιδοθούν στην αναζήτηση εκδίκησης. «Όλοι μπορούμε να εκτιμήσουμε το σκοπό της, να κατανοήσουμε ότι δεν είναι το προϊόν των πληγωμένων μυαλών μας και να έχουμε συμφέρον να βοηθήσουμε τους ανθρώπους να περιορίσουν την επιθυμία τους για εκδίκηση», λέει.
Θα μπορούσε επίσης να είναι παρήγορο να γνωρίζουμε, ότι δεν παρεκτρέπονται όλοι από την επιθυμία να αναζητήσουν εκδίκηση. Μια μελέτη του 2006 διαπίστωσε ότι οι άνδρες παίρνουν περισσότερη ευχαρίστηση από την ιδέα της εκδίκησης. Οι άντρες συμμετέχοντες αποκαλύφθηκε ότι είχαν πιο έντονη δραστηριότητα στο κύκλωμα ανταμοιβής του εγκεφάλου τους, από ό,τι οι γυναίκες όταν είδαν τους αντιπάλους που τους εξαπάτησαν να παθαίνουν ηλεκτροπληξία. Σε μια άλλη μελέτη του 2008, οι ψυχολόγοι διαπίστωσαν ότι τα άτομα με συγκεκριμένους τύπους προσωπικότητας, ήταν πιο πιθανό να ενεργήσουν βίαια μετά την απόρριψη. Η μελέτη έδειξε ότι ορισμένα άτομα είχαν υψηλότερα επίπεδα «ευαισθησίας στην απόρριψη», που ήταν πιο πιθανό ότι περίμεναν την απόρριψη με βάση τις προηγούμενες εμπειρίες τους.
Τα άτομα αυτά βρέθηκαν επίσης να είναι πιο νευρωτικά και να παρουσιάζουν άγχος και κατάθλιψη. «Έχουν την τάση να βλέπουν την απόρριψη ακόμη και όταν δεν υπάρχει. Η απόρριψη είναι μια υπαρξιακή απειλή, έτσι αυτή η προσδοκία [της απόρριψης] προετοιμάζει στην πραγματικότητα το άτομο – τόσο ψυχικά όσο και φυσιολογικά – να υπερασπιστεί τον εαυτό του», λένε οι ψυχολόγοι. Τα επιθετικά αντίποινα για τα άτομα αυτά ήταν, συνεπώς μια «σπασμωδική» αντίδραση στο συναίσθημα της απόρριψης.
Είναι σημαντικό να σημειωθεί, ότι δεν έχουν βίαιες τάσεις όλοι όσοι έχουν το «προφίλ του ευαίσθητου προς την απόρριψη». Κάποιοι αντιμετωπίζουν τα συναισθήματα της απόρριψης με άλλους τρόπους, όπως είναι ο αυτοτραυματισμός. «Κατά κάποιο τρόπο αυτό κάνει τους ανθρώπους να αισθάνονται ότι έχουν τον έλεγχο πάνω σε κάτι. Η επιθετικότητα είναι μόνο μία από τις αντιδράσεις», λένε οι ψυχολόγοι.
Καθώς επίσης, αυτοί που είναι πιο επιρρεπείς σε επιθετικά αντίποινα μπορεί να μάθουν τρόπους για να ξεπεράσουν τα ξεσπάσματα τους, με τον ίδιο τρόπο που ένας εξαρτημένος μαθαίνει να ελέγχει τις ορμές του με διάφορες ψυχολογικές τακτικές. Όταν οι ψυχολόγοι παρατήρησαν τους εγκεφάλους ατόμων, κατά τη διάρκεια μιας από τις μελέτες για την εκδίκηση, βρήκαν ότι εκείνοι που ήταν σε θέση να συγκρατήσουν τον εαυτό τους από το να ξεσπάσουν, εμφάνισαν ενεργοποίηση του εγκεφάλου στον πλευρικό προμετωπιαίο φλοιό, μια περιοχή που είναι γνωστή ότι είναι σημαντική για το συλλογισμό και την αναστολή παρορμητικών ενεργειών. «Έτσι, δεν είμαστε καταδικασμένοι να υποκύπτουμε στις εκδικητικές παρορμήσεις μας. Έχουμε εξελίξει αυτόν τον πολύ προηγμένο προ-μετωπιαίο φλοιό που μπορεί να εμποδίσει την παρορμητική συμπεριφορά και να την οδηγήσει σε πιο κοινωνικά αποτελέσματα. Υπάρχει ελπίδα είτε το αντιλαμβανόμαστε αυτό είτε όχι».
Έτσι, την επόμενη φορά που θα σχεδιάζετε να εκδικηθείτε κάποιον που σας έχει αδικήσει, να ξέρετε ότι η αναμονή της εκδίκησης μπορεί να δίνει ωραία αίσθηση εκείνη τη στιγμή, αλλά μην περιμένετε αυτά τα κρυφά «πλεονεκτήματα» να διαρκέσουν για πολύ. Αντίθετα, κατανοήστε ότι αυτό το συναίσθημα υπάρχει για έναν πολύ καλό λόγο και θα μπορούσε κάλλιστα να έχει προστατεύσει πολλούς από τους αρχαίους προγόνους σας από την εκμετάλλευση.
Πηγη: bbc.com
