Η τέχνη είναι μια ενεργή διαδικασία αναζήτησης του ουσιώδους. Όπως ακριβώς ο εγκέφαλος αναζητά τη σταθερότητα και το ουσιώδες, το ίδιο κάνει και η τέχνη. Η λειτουργία της τέχνης είναι η λειτουργία προέκτασης του εγκεφάλου.
Ο Semir Zeki, πρωτοπόρος στη μελέτη του οπτικού εγκεφάλου στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, δηλώνει την πεποίθηση του ύστερα από πολλά χρόνια έρευνας: Η λειτουργία της τέχνης και η λειτουργία του οπτικού εγκεφάλου ταυτίζονται, ή τουλάχιστον ότι οι στόχοι της τέχνης είναι προέκταση των λειτουργιών του εγκεφάλου. Με αυτό τον τρόπο ίσως μπορέσουμε να διατυπώσουμε τα κύρια σημεία μιας θεωρίας της αισθητικής σε βιολογική βάση. Μια θεωρία της αισθητικής που δεν έχει βάση τη λειτουργία του εγκεφάλου, δε μπορεί να θεωρείται ολοκληρωμένη.
Όλοι οι μεγάλοι καλλιτέχνες (ανεξάρτητα από το είδος της τέχνης που εντάσσονται) είχαν τόση επιτυχία και αναγνώριση διότι κατανοούσαν κάτι θεμελιώδες για την ανθρώπινη ψυχοσύνθεση, η οποία βασίζεται στην οργάνωση του εγκεφάλου. Μπορούμε λοιπόν να υποστηρίξουμε ότι οι Leonardo Da Vinci, Richard Wagner & William Shakespeare είναι από τους μεγαλύτερους νευροψυχολόγους όλων των εποχών, διότι αυτοί γνώριζαν πώς να εξερευνούν το μυαλό του ανθρώπου με τις τεχνικές της ζωγραφικής ο πρώτος, της μουσικής ο δεύτερος και της γλώσσας ο τρίτος.
Οι ζωγράφοι (όπως και οι καλλιτέχνες από κάθε είδος τέχνης) πειραματίζονται συνεχώς. Δουλεύουν διαρκώς για μεγάλο χρονικό διάστημα τον ίδιο πίνακα, ως ότου πετύχουν ένα αποτέλεσμα που να τους ικανοποιεί, δηλαδή να ικανοποιεί τη δομή του εγκεφάλου τους. Αν ικανοποιεί τους ίδιους, αλλά και τους θεατές τους έχουν πετύχει να κατανοήσουν κάτι γενικό για την οργάνωση των οπτικών οδών.
Ο Leonardo Da Vinci μίλησε για την ευχαρίστηση που προκαλούν τα χρώματα που προκαλούν γνωστικό ανταγωνισμό. Αυτό επαληθεύτηκε επιστημονικά με δεδομένα της φυσιολογίας πριν από 50 χρόνια με την ανακάλυψη της αρχής του ανταγωνισμού. Σύμφωνα με αυτή την αρχή, στο οπτικό σύστημα, τα κύτταρα που διεγείρονται από το κόκκινο, κίτρινο και άσπρο χρώμα αναστέλλονται από το πράσινο, το μπλε και το μαύρο αντίστοιχα.
Οι τέχνες λοιπόν, θα έπρεπε να θεωρούνται ως επιστήμες που ερευνούν τους νόμους της φύσης και κατ’ επέκταση τους νόμους του εγκεφάλου. Επομένως, ο ζωγράφος μπορεί να δουλέψει μόνο με εκείνα τα χαρακτηριστικά της φύσης που ο εγκέφαλος μπορεί πράγματι να δει.
Διαβάστε σχετικά: Ο ρόλος της τέχνης στη ζωή του ανθρώπου
Ένα εύστοχο παράδειγμα είναι το υπεριώδες φως, το οποίο ερευνάται από την επιστήμη της φυσικής, αλλά ο οπτικός εγκέφαλος δεν αποκρίνεται σε αυτό το φως και ως φυσικό επακόλουθο κανείς καλλιτέχνης δε διανοήθηκε ποτέ να ερευνήσει πως θα το αναπαραστήσει. Σε μια κοινωνία από μέλισσες, αυτό θα είχε νόημα, αφού οι μέλισσες αντιλαμβάνονται το υπεριώδες φως.
Το ερώτημα που τίθεται είναι ποιοι είναι οι νόμοι του οπτικού εγκεφάλου και πως καθορίζουν την αντίληψη μας για τον ορατό κόσμο. Η ερώτηση όμως που προηγείται είναι για ποιο λόγο υπάρχει ο οπτικός εγκέφαλος. Η απλούστερη απάντηση είναι για να βλέπουμε. Όμως μια τόσο αυτονόητη απάντηση χάνει το νόημα της, αν αντιπαραθέσουμε το επιχείρημα ότι άλλα ζώα όπως οι τυφλοπόντικες έχουν υποτυπώδη όραση, αλλά μπορούν να ξεπερνούν πολύ καλά τα προβλήματά τους.
Η απάντηση πρέπει να είναι πιο απλή και ουσιώδης. Βλέπουμε για να έχουμε τη δυνατότητα να αποκτήσουμε γνώση για τον κόσμο. Η όραση μπορεί να μην είναι ο μόνος δρόμος για να αποκτήσουμε γνώση, αλλά τυχαίνει να είναι ο πιο αποτελεσματικός και επιτείνει τη γνωστική μας ικανότητα σε μεγάλο βαθμό (αυτό ίσως οφείλεται στη μεγαλύτερη τελειότητα του οπτικού συστήματος, το οποίο έχει εξελιχθεί πολύ περισσότερα εκατομμύρια χρόνια πριν από τα άλλα συστήματα). Η έκφραση ενός προσώπου ή το χρώμα μιας επιφάνειας είναι γνώσεις που αποκτούνται μόνο με την όραση.
Τι είδους γνώση όμως έχει σημασία για τον εγκέφαλο; Η μόνη γνώση που έχει αξία είναι η γνώση για τις σταθερές και χαρακτηριστικές ιδιότητες του κόσμου του οποίου οι ιδιότητες συνεχώς μεταβάλλονται (λόγω μεταβολής της οπτικής γωνίας και της απόστασης του παρατηρητή, καθώς και τις συνθήκες φωτισμού). Σκοπός του εγκεφάλου είναι να ταξινομήσει τις σταθερές αυτές ιδιότητες. Η όραση λοιπόν είναι ενεργή διαδικασία (και όχι παθητική όπως νομίζαμε τόσο καιρό) που απαιτεί από τον εγκέφαλο να αγνοεί τις συνεχείς αλλαγές και να κρατά από αυτές μόνο ότι είναι απαραίτητο για να ταξινομεί αντικείμενα. Ο εγκέφαλος επιλέγει οπτικές πληροφορίες, αγνοεί άλλες και συγκρίνει τις επιλεγμένες οπτικές πληροφορίες με τις προηγούμενες.
Η τέχνη είναι από την πλευρά της μια ενεργή διαδικασία αναζήτησης του ουσιώδους. Όπως ακριβώς ο εγκέφαλος αναζητά τη σταθερότητα και το ουσιώδες, το ίδιο κάνει και η τέχνη. Η λειτουργία της τέχνης είναι η λειτουργία προέκτασης του εγκεφάλου. Μέχρι τώρα το βάρος έπεφτε στο να εξηγηθούν οι οπτικές τέχνες με τα λόγια. Οι άνθρωποι περιμένουν από έναν πίνακα να τους μιλήσει, όχι με την εικαστική γλώσσα, αλλά κατά προτίμηση με λέξεις. Όταν όμως ένας πίνακας χρειάζεται να υποστηριχθεί με λέξεις, σημαίνει ότι δεν έχει εκπληρώσει την αποστολή του που είναι να μπορεί το κοινό να το δει (Naum Gabo).
Γράφουμε λοιπόν για την ανείπωτη οπτική ομορφιά ενός έργου τέχνης και λέμε ότι οι λέξεις δε μπορούν να εκφράσουν την ομορφιά του, την οποία όμως ο εγκέφαλος μπορεί να εκτιμήσει οπτικά. Το να περιγράφεις τη δύναμη της τέχνης με λέξεις σημαίνει σύμφωνα με τους στίχους του T.S. Eliot εισβολή στο άναρθρο με σκουριασμένα όπλα.
Συγγραφέας: Αντώνης Μπέρτος, Ψυχολόγος ΕΚΠΑ & υπεύθυνος Connect your city Culture-Youth Center
Βιβλιογραφία:
- Abell & Currie (1999) Internal & external pictures. Pilosophical psychology, vol12, no 4 Taylor & Francis
- Cocude, Mellet & Denis (1999) Visual and mental exploration of visuo-spatial configurations: Behavioural & neuroimaging approaches. Psychological research 62: 93-106 Springer-Verlag
- Eysenck & Keane (2002) Cognitive Psychology. A student’s handbook. Fourth edition psychology press, Taylor & Francis group New York
- Goldenberg (1998) Is there a common substrate for visual recognition and visual imagery?, Neurocase (1998) Vol 4, pp 141-147, Oxford University press
- Kosslyn (1994) Image and brain- The resolution of the imagery debate, Cambridge MA MIT press
- Semir Zeki (2001) Inner Vision Εσωτερική όραση. Μια εξερεύνηση της τέχνης και του εγκεφάλου. Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης
*Απαγορεύεται ρητώς η αναπαραγωγή χωρίς προηγούμενη άδεια των υπευθύνων της ιστοσελίδας*
